CHIN TUAN BIA

  USA 

USA ah Chin Ralzaam tuanbia aa dawh lo!

monday 07/01/2013 chin dawtmi online news

NGOs riantuantu pakhat nih USA ah ChinRalzaam kong a chim. A chimtu hi USA ah a rakk pemmi hna Chin Ralzaam hna caah riantuantu pakhat a si. A dih cangmi kum 10 chung ah USA nih biatak tein Chin Ralzaam a lak hna, nain 2012 kum thawk in Chin Ralzaam a lakmi hna cu a zawr ter cang tiah a chim.

Malaysia ah Chin ralzam a lak tawnmi quata ah Rohinyas pawl tampi a telh hna lai tiah a chim. Malaysia ah Rohinyas ralzaam tampi an lak hna ahcun, Chin ralzaam lakmi milu cu an zawrter deuh somo lai tinak a si.

USA ah Chin Ralzaam hna tuanbia hi a dawh lo ngai ngai mi tampi a um tiah a chim fawn. Zei pawl dah an si ti ahcun, USA ah Chin ralzaam tampi nih thate in Loan an cham lo an ti. Air Ticket cawknak caah loan an cawihmi hna thate in a cham lomi, kan miphun chung in tam ngai dawh an si. Cun, Food Stamp hi thla riat tiang lawng ei ding a si rua. Nain thla riat nakin tam deuhpi a eimi an tam i, rian thate in tuan aa timh lomi an tam ti a si rih. Rian tlawmpalte tuan in Food stamp a rinhmi zong tam pah hna sehlaw a dawh.

Chin miphun hna umnak hmun ah company ngeimi hna nih cun Chin riantuan tu hna hi an duh ngai dih. Chin miphun riantuan mi hna cu minthatnak an ngei ko. Cu tiin riantuannak company ngan mi hna cu Tyson sathahnak company, Amazon, Under Armour, Perdue arthahnak tbtk hna nih hin Chin riantuan tu cu an theih hringhran hna i, an uar khun hna tihi thieh a si. Riantuan felfai mi an si tiah thangthat ngaimi cu si ko.  Ralzam zung hna zong nih Chin miphun cu complain an tuah lo ti si i, Chin ralzam zoh khenh hi an i fawih ngai. Mah pawl kong ah hi minthatnak cu a um. Phaisa, Bills, Credit le Cozah bawmhnak (public assistance) pawl sau tuk hman pengmi, le cun Sushi tuah i cozah sin ah ngunkhawi(tax) bekbak lo in kum pi kum 10 renglo um hna hi Chin ralzam hna nih zei pawi ah chiah theng lomi a si. Cu tin Chin ralzam nih zei pawi ah chiah lo mi hna kha US mipi caah cun thilrit a rak si.

Atu bantuk in USA ah Chin Miphun kong an chimmi hi minung pakhat nih a chimmi a si lo. USA ah ralzaam hna caah riantuantu vialte hna i tonnak an ngei i, mah lio ahcun, anmah le an umnak cio in ann tonmi le an hmuhmi hna an chim cio tikah USA ah Chin ralzaam hna chung in tuanbia dawh lo tete cu US cozah theih in a rak lang hi a si.

USA lawng a si lo. Australia zong ah Chin miphun hi cozah hmai ah minthat an co lo ngai ve. Zeitindah a si ti ahcun, Australia cozah nih fiangte in an chimmi cu, Chin ralzaam cu central links bawmhnak ei lawng an duh, nain sianginn kai an huam lo an ti.

USA, Australia le a dang dang hna ah a phan ciami hi felfai tein kan um lo i, cozah nih phunglam kan sermi, zulh a herhmi hna thate in kan zulh duh lo i, a "chawngkhu" le mah miaknak, ei khawhnak le nun khawhnak men kan ruah ahcun, Cozah sinah mithmai tha kan hmu kho lai lo i, kan hnu ah a ra dingmi Chin miphun caah lam phittu  kan si lai timi hi theih cio hram hna usih!

Note: Australia Chin Miphun kong cu Malaysia ah a ummi, Australia Embassy ah riantuantu pakhat nih sia herh ngai in a ka chimmi a si. Central links bawmhnak hi ei khawh peng a si ko nain sianginn thate in an kai a herh e a ti. Sianginn kai huam huaha loin central links einak men ah sianginn an kai tiah Central link annual report ah tial dawh an si, a chim ning ah. ---- cun, mah ca ka tialmi hi soisel duhnak a tel lo.



                                                             WE ARE ONE IN CHIN

MONDAY JULY 07, 2013

CHIN MIPHUN THAWHKEHNAK TUANBIA (SHORT HISTORY OF CHINLAND)

Chin timi min hi a hramthok bik in kan mah Chin miphun hna le kan innpa Minphun hna a simi Kachin,Shan, Kawl hna zong nih “Miphun min” hrimhrim in an kan auh mi a si. Chin miphun tuanbia kong an chim tik ah Chin le Kachin hi unau kan si tiah an rak ti tawn. China ram, Hukaung tlang in Burma ram ah an rak luh lio ah a Naupa Kachin cu zun a thawh ta. A Upa Chin nih a zun thawh cu hngak lo in a kal tak.A kalpah ah Bancang kung a sam pah ti si.Bancang kung cu kan sam ve tein a zik te a kheu colh lengmang mi asi tik ah, a Naupa Kachin nih ka U nih a ka kaltak cang hi ta. Ka phan kho ti lo tiah cuka hmun cun a tang beh. A U ke neh cu zoh in “ Khang”tiah a ti si. “Khang” timi cu “footprint” keneh tinak a si. Kachin miphun hna zong cubantuk tein an ngei ve tikah unau kan sinak el awk a ṭha lo. Kachin pawl nih inn an sak tikah Khaan pakhat a hlei in an tuahchap lengmang ti a si. Cucu kan U a tlun tik ah umnak tiah an rak tuahmi khaan a si. Atutiang ah an nunphung bantukin a kal thai mi a si.

Caṭialtu G.H.Luce nih Burma le Thet, Shan hna ral an rak i tuk lio ah hin Chin pawl he hin i pehtlaihnak (alliance) rak tuah dawh a si tiah a ti. Cu ticun “tu nge chin,” tiah i auhnak in Chin tiah rak auhnak a si tiah a ti. 1554 kum ii Manipur Record Book chungah Chin hna hi “Kuki” tiah an rak ṭial.Carry & Tuck ii an record ning in cun “Chin”timi cu Chinese holh in “Minung” tinak sullam a ngei mi “Jim or Jen” in a rak chuak mi a si ii, Burma pawl nih an mah le aw chuah in “Chin” an rak ti hna ti a si. Chindwin tiva hrawn hi Chin mi pawl an rak umnak hmunhma a si ii, “Chindwin” tiah an auhnak zong a si. A sullam cu “Chin Ram chung” tinak a si. Kum zabu (11) lio “Burma Lungcaṭial”ah Chin timi min hi a rak um cang mi a si. Cucu fiang tein rak hmuhmi a si.

1896 kum Mirang ral nih an kan tuk hlan ah (CHIN-KUKI Linguistic People) holh lei kherh hlai buu hna nih CHIN ca fang ai thlen ning hi cu “ Khyeng, Khang, Klang, Khyang,Kyan,Kiayn,Chiang,Chi’en, Chien “ ti in a si tiah an ti. (1783- 1796) kum ah Burma ramchung ah Catholic Mission rian a rak ṭuanmi Father. Sangermomo nih Chin timi cu “Chien” tiah a rak fonh ii, “Chin Hill” cu “Chien Mountain” tiah a rak ṭial. 1826 kum ah cun Shakepare nih Chin timi cu “Kiayn” tiah a rak ṭial bal ve. Cun hnu ah A.G.E NewLand nih a cauk chungah cun “Chin” tiah a rak ṭial ve. “Chin ram chungah Chinmi hna nih kan rak um ka lio ahhin, Ciinnuai ah a um mi cu Zo-Chin, Locom ah a rak tla mi cu Lusei-Chin, Lailun ah a rak tla mi hna Lai-Chin tiah kan rak um”. A tu lio Chin miphun chungah miphun ṭhen chin mi, Zomi, Laimi, Khumi, Asho, Cho, Kuki tibantuk min kan rak ngeih hlan pi in Chin timi cu Miphun Ai-awh tu min in a um cang ii, an rak hmancang mi a si tiah “Politics and Religion Among Chin People” cauk chungah fek tein an langhter mi a si.

UNO Biachahnak DPI/1316-03025 November 1992-9M ning in Chin miphun pawl cu Burma ram, India ram le Bangladesh ram chungah ii ṭhenṭhek dih in an um ii, Vawlei cung ah miphun pakhat siding in lungtlin pinak a rak tuah cang. Cu lawng si loin, 2001 kum ah “Unpresented Nation and People Organization” ah chungtel miphun in an rak cohlang ve. Cucaah tu ni kan i auhnak Laimi, Zomi, Kuki, Thlado, Mara, Khumi, Khami, Cho, Asho tibantuk hna hi “CHIN” phun chungin ai ṭhen mi lawng kha kan si. Nihin nih ni ahcun Vawlei ram, mi sin le ramchung rammi sin zongah siseh, CHIN timi cu kan miphun min pakhat ah an hun theih chinchin cang.


CHIN PAWL KAN SEMNAK HMUN LE RAM HNA

Chin miphun kan rak chuahkehnak hmun le hma he pehtlai in ruahnak a phun phun an rak ngei cio. Cheukhat nih Chindwin in kan ra an ti. Cheukhat nih China ram Chinminsat in a rak chuak mi kan si an ti. Asinain History Professor Luwis, Groden Luce le Dr.Than Htun hna nih cun “South East Asia hna hi Tibet Burma miphun Buu a chuak mi kan si. Cun Tibet-Burma miphun Buu hna cu Chinese ram chung “Chi-an” miphun in a ra mi an si tiah an ti. Chin miphun zong hi Tibet-Burma miphun Buu chung in a rak ra mi kan si ii, ka chuahkehnak hmunhma taktak cu China Ram “Kansu” ah a si. BC 2000 hrawngah Tuluk nih an rak tuk tik hna ah thlanglei ah duhsah tein an rak i ṭhial. A cheu cu Tibet ah an um, a cheu cu Shweli tiva,ThanLwin tiva, Yunan State zong ah um in, Hu kaung tlang tanpah in Burma ram chungah an rat lut” tiah an ti.

Chin miphun pawl hi Mon-Ku-Loih miphun kan si tiah Ancient Inheritage and History Researchers hna nih an chim. Luwis nih a ṭial mi “The Tribe Of Burma”, Burma research Journal No.4 , C.A Soppitt nih a ṭial mi “A short History Of Kuki-Lushai” ca uk, Lt.Col.J.Shakespear nih a ṭial mi “The Lushai Kuki Clan”. Carry & H.N Truck nih an ṭial mi “ The Chin Hill” le F.K.Lamen nih a ṭial mi “ The Structure Of Chin Society” hna nih Chin miphun cu Mon-ku-loih miphun an si. Tibet-Burma buu in a tu Kawlram ah an rak lut tiah an co hlang cio. Cun Pu Sing Khaw Khai nih a rak ṭial mi “The Chin Their Name and Tradition” Ca uk, Central CLCC-Annual Magazine ah Dr.Aye Aye Ngun nih “Chin Miphun Chuahkehnak Hmunram” capar, Dr.Vum Sum nih a ṭial mi “Zo History” Ca Uk, le A dang Chin miphun chung in mifim tampi nih “Chin miphun Cu Mon-Ku-Loih miphun in a ra mi kan si. Tibet Burma Bu chung a tu Chin Land ah hin a phan mi kan si tiah an pom cio hna.

British Encyclopedia nih a langh ter ning ah cun China in a chuak mi hna hi Group (4) an si tiah an ṭial. Cu hna cu (1)Altaic (2) Austro Asiatic (3) Indo-Europe (4) Sino-Tibetan hna hi an si. Cun Sino-Tibetan chung ah hin, (a) Han Chinese, (b) Hui-Chinese,(c) Miao-Yan (d) Tai le (e) Tibet –Burma te hna kan rak si. Tibeto-Burma chung ah cun ,(i) Rakhine , Burma, Chin, Kachin, Lahu, Lolo Mosu, Naka pawl kan i tel. 1955 kum England Ambassador ii Secretary in Innwa ah a rak phan mi Julie nih cun Chin Le Lushai hna cu Indo-China phun hram an si. Cu hna chung cun kuki, Naka Chinmiphun tiin an um tiah a rak ṭial. Dr.Vum Sum nih cun Chin miphun chung ah, Asho, Cho, Khumi, Kuki, Laimi, Mizo, Naka, le Zomi hna kan si tiah a ṭial. --(Pehṭhanding…)

 

 
                                                       CHIN MI PHUN TUAN BIA

     

                    WE ARE ONR IN CHIN

   

    

LAI RAM CHUAH KEH NAK TUAN BIA

LAI RAM CHUAH KEH NAK TUAN BIA

CHIN MIPHUN THAWHKEHNAK

       

        Chin miphun pawl cu kan pupa tuanbia ah Hlan liopi ahcun ca  kan rak ngei ve nain saphaw cungah rak tial hna kaw, uico nih a tlik pi i a rak ei dih caah ca kan ngei kho ti lo tiah an ti tawn. Cucaah Mirang cozah nih Chin Land (Lairam) an kan uk i a bikin, Baptist missionary pawl kan ram an phak hnu lawngah ca an kan serpiak chom i ca hi kan ngei ve. Cuti i Chin miphun kan hram thawknak asiloah a tu kan umnak ChinLand (Lairam) kan phak hramthawk in ca kan rak ngeih lo caah kan thawhkehnak, pakhat le pakhat, pengkhat le pengkhat, asiloah phunkhat le phunkhat (clan)kan i pehtlaihning kha, Chin mi vialte cu pumkhat hrimhrim kan si ko tiah kan zumh i kan chim cio nain, a fiang tein a hngal khomi le a chim kho mi kan um ti lo. Mirang pawl nih A.D.1885 kum i kawlram vialte cu kan lak dih cang an rak ti lio ahhin (Lairam) ChinLand cu aa rak i tel ve lo.

Cucaah kawl pawl nih an chimh hna ningin kawlram nitlak chaklei India le Bangadesh ramri ah Chin miphun pawl an um ti cu an rak hngalh. Cun Mirang nih Bengal an lak tikah nan pawng ahhin zei miphun dah an um tiah an rak hal ve hna i, Kuki pawl an um an ti hna.  Anmah Bengal holh in Kuki timi cu  mihrut phun asiloah saram bantuk in a ummi tlangcung minung (savage and wild hill people) tinak a si. Dr.Vumson tialmi Zo History, p.1.  Sihmanhsehlaw 1871-72 kum i Mirang nih Lushai expedition an vun tuah i, anmah he an i ton taktak tikah zei miphun dah nan si tiah an hal tik hna ahcun Lushai kan si, an rak ti hna.  Cun Mirang cozah nih A.D.1892 kum i Chinland an hun tuk ve i an lak tik ahcun an phanhnak kip i minung pawl kha 'Zei miphun dah nan si?' i 'khuazei in dah nan chuah?' tiah an hal cio tik hna ahcun, Tidim peng i a ummi hna nih, 'Zo kan si i Cimnuai in kan chuak,' an rak ti.  Cucaah Tuck and Carey nih, "Chin miphun Eden dum cu Cimnuai a si," an rak ti phah. The Chin Hills by Carey and Tuck, Vol.1, p.127. Falam le Hakha peng i a ummi hna nihcun "Laimi kan si i Lailun in kan chuak," an rak ti ve. 

Sihmanhsehlaw Mirang nihcun hi miphun hna hi pakhat an si ko nain zeicadah an chimmi an i khah hnga lo tiah an khuaruah a rak har i anmah nih tha tein an dothlat.  Cuti i an dothlatnak vialte le kanmah Chin miphun lak zongin A.D.1950 kum hnu i kan mifim deuh pawl nih an hlathlai ve i an tialmi cauk tampi  kan relnak thawngin, Chin asiloah Laimi pawl cu B.C.kum zabu pariatnak in khan Tuluk ramah miphun nganpi pakhat in kan rak um cang ti le B.C.770 - A.D.24 tiang Chin Dynasty (Chin pennak) tiin Tuluk ramah uktu saupi a rak tuan kho mi miphun kan si tiah zumhnak a um.
=====================================================================

F.K.Lehman tialmi The Structure of Chin Society, p.11; Dr.Vumson tialmi Zo History, p.27; Thla Tin Thang tialmi Laimi Suahkehnak (Chin History), pp.3,4; China Today No.6,1985, Released by the Chinese Embassy Rgn.  chungin a lak i Pu Chawn Kio tialmi Chin Miphun Thawhkehnak(Origin of the Chins) timi pp.1, 2.

========================================================

CHIN BIAFANG UMTUNING

 Kawl(Burmans) pawl nih A.D.kum zabu hleikhatnak asiloah hleihnihnak lio i Irrawaddy tivapi a sumlei an rak hrawng i, Irrawaddy le Chindwin tivapi pahnih karlak ah Chin miphun pawl an rak hmuh hmasat bik lio hna ahhin CHIN tiah an rak auh cang hna.  Dr.Vumson tialmi Zo History, pp.3,4.  Mi tampi an chimning ahcun Chin mipa pakhat nih Bawm pakhat(Chin in Burmese) a rak phorh caah kawl nih Chin miphun pawl cu Chin tiah an auh hna an ti. Cu ruahnak cu 1975 kum ahkhan B.Lal Thang Liana nih Mandalay University i M.A. degree a laknak Thesis caah History of Mizo in Burma tiah a tialmi chungah a hnatlakpi ve.  Sihmanhsehlaw hi cu a si kho lomi, zumh awk tlak lomi bia a si tiah ruah khawh a si.  Zeicatiah Kawl pawl he an i hmuh hlan le an i ton hlan ahhin kan pupa pawl cu phun min ngei lo i maw an rak um hnga?  Anmah tein an phun min hi i sak thiam lo in maw miphun dang nih zuamtiah-nehsawhnak in an auhnak hna cu an miphun min ahcun an rak i lak hnga?  Chindwin tivapi cu cu hlan vialtepi cu min ngei loin a rak um lai i maw mah hnu lawng cun Chin (Bawm) phur pawl an tikhor tiah cun min cu a ngeih chom lai? 

Cun Chin(Lai) miphun pawl nih Bawm an phorhmi hi a tu kan umnak tlang cung ram kan phanh hnu lawng in a thawkmi a si tiah tuanbia thiammi tampi nih an ti fawn.  Thla Tin Thang tialmi Chin History, p.8.  Culengah Chin miphun kawlram kan luhnak cu A.D.hramthawk kain a si cang i Irrawaddy le Chindwin tivapi pahnih karlak an phanh hi cu A.D.kum zabu pariatnak hlan deuh ah a si cang.  Kawl pawl cu Chin miphun Kawlram kan luh hnupi A.D.kum zabu pakuanak hrawng lawngah Kawlram chungah a lutmi an si i Irrawaddy le Chindwin karlak an phanh hi cu cu hnu lawngah a si.  Cucaah Bawm phorh ruangah Chin timi min kan ngei timi cu a hmaan lai lo i zumh awk tlak a si lo.Cun Professors G.H.Luce le F.K.Lehman nihcun "CHIN" timi min cu Kawl holh in 'Hawikom'asiloah' mah le mah kan si' tinak in a ra mi a si lai tiah an ruah.  Zeicahtiah Kawl le (Chin)Laimi cu an rak i ral in an rak i do bal lo i an i bawm i an i hawikom zungzal tiah an ti. 

=========================================

Professor Luce tialmi Note on the People of Burma in the 12th-13th century A.D.Census of India, 1931,11,1; F.K.Lehman tialmi Anthropology in the Chin Hills, Guardian, Vol. 104, pp 39-40, Rangon, 1963.  Dr.Vumson tialmi Zo History, p.4. 

=========================================

Hi ti i an ruahmi hi anmah kawl pawl tialmi lungca cherhchan in an ti mi a si ko.  Sihmanhsehlaw cu an cherhchanmi lungca lila ahcun Chin pawl Chindwin tivapi pawngkam hrawng an rak um lio ah Kawl le Chin karlak i sal i tlaihnak le i zorhnak kong a tial than ve lila tik ahhin mah le mah asiloah hawikom timi sullam ngeiin Kawl he i hmuh hnu le i ton hnu i ngeihchommi min cu si khawh dawh a si hrimhrim lo. Cucaah hi cu nainganzi bia sawhsawh maw asiloah kanmah Chin miphun lakin hi sullam ngeiin Chin timi min a ra an ti a si ahcun Kawl pawl sin in mithmai tha duh ruang sawhsawh i chim mi a si lai tiah  ruah tlak a si. 

Angaingai ti ahcun CHIN timi min cu  Asho, Cho, Khumi, Kuki, Laimi, Meithei, Mizo, Naga, Zomi, Bawm, Tlanglau le Leitak tiah kanmah le kanmah a auh mi miphun vialte zapi fonh in kan hramthawk tein kan rak ngeih mi min le Tuluk ram chung kan rak um lio tein kan hram thawknak min a si ko tiah zumhnak a um. Zeitindah hitin kan chim khawh ti cu World History kan zoh tik ah - Chinna ram in a kekmi miphun vialte hna khi an holh umtuning in miphunpi 4 ah an um hna. Cu miphun 4 hna cu 1.Altaic, 2.Austro-Asiatic, 3.Indo-European le 4.Sino-Tibetan an si.  Sino-Tibetan chung ahhin-1.Han-Chinese, 2.Hui-Chinese, 3.Miao-Yao, 4.Tai le 5.Tibeto-Burman tiah an i then than.  Cun Tibeto-Burman timi chungin-1.Rakhaing, 2.Burma(Kawl), 3.Chin, 4.Kachin, 5.Lahu, 6.Lolo-Moso le 7.Naga hi an i sem. Chin timi chung ahhin-1.Asho, 2.Cho, 3.Khumi, 4.Kuki, 5.Laimi, 6.Meithei, 7.Mizo, 8.Zomi, 9.Bawm, 10.Naga tiin phun (10) ah kan i then than.  Cun Laimi chungin:- 1.Lakher, asiloah Miram, 2.Lautu, 3.Zotung, 4.Zophei, 5.Senthang, 6.Mi-E, 7.Thawr, 8.Zokhua, 9.Hakha, 10.Thantlang, 11.Hlawn Ceu, 12.Zahau, 13.Tlaisun, 14.Zangiat, 15.Sim, 16.Khualsim, 17.Lente, 18.Ngawn, tiah miphun tampi ah kan i then than.  Hi a cunglei kan tialmi chung ahhin 1.Hautheng, 2.Tlanglau le 3.Leitak phun timi zong an i tel rih lo.  Cu hna zong cu hi Laimi timi phun chung in aa then chinmi an si ve theu lai tiah zumhnak a um. 

Kawl siangpahrang uknak tuanbia hi A.D.1044 in a thawk i, hmasa bik siangpahrang Anawratha hnu chan hnihnak (2nd generation), kum zabu 11 (hleikhatnak) hrawngah Alawngsitthu siangpahrang a hung kai i, Alawngsitthu chan hrawngah Pagan lungca cu tial an si.  Cu Alawngsitthu siangpahrang nihcun a pawngkam i a ummi miphun hna cu a auh khawh tawk kha a rak auh hna i, "Nannih zei miphun dah nan si?" tiah a rak hal hna.  Anmah nih an chimning tein lungca chung ahcun an tial hna i, CHIN miphun min cu 'Chin miphun' tiah an rak tial.  Cun Sir Author P.Phayer nih, History of Burma timi cauk ah Chindwin tiva cu 'Khyengdweng' tiah a rak tial.  History of Burma, 1883,p.6.  Cun Maj.W.  Gwynne nih, "Ch'in, Ch'iang, Khiang, Khyeng Khang, timi vialte cu Chin tinak an si dih," tiah a ti ve.  Linguistic Survey of India,p.57.  Culengah Kenneth Scott Latourette nihcun, Ch'i, Ch'in, Ch'u le Ch'iang timi vialte hi Chin in a kekkuaimi miphun hmetete an si ko tiah a rak ti ve.  Encyclopedia Britainica ah, "Ch'i le Ch'in timi hi Tuluk minsak a si i, Ch'iang ti hi Tibet minsak a si, "tiah a tial.  Cucaah Ch'i, Ch'in, Chin, Ch'u le Chiang timi vialte hi aa khatmi an si dih i Chin tinak an si dih ko. Hi a cunglei i ka tialmi vialte nihhin kan hramthawknak min cu Chin a si i atu zongah kan min taktak cu Chin a si ko ti kha a fianter ko rua tiah ka ruah.

CHIN MIPHUN KAWLRAM CHUNG LUHNAK

 Tuluk ram chung an rak um lioah miphun nganpi le siangpahrang pennak nganpi a rak ngeimi an rak si.  Anmah nih pennak an lak hlan Shang Dynasty (Shang Pennak) chan lio hmanhah Kansu le Shensi tlang Nitlak thlanglei ah an rak um i Shang pennak pawl he hin a doh zong an rak i do lengmang ti a si. Chou siangpahrang chan (B.C.722-481) ahcun Yangtsi tiva le Wai tiva kar tlang rawn (plateau) ah an rak um. Hi miphun hna hi a hmasa bik Tuluk record lio in (B.C.2,000) 'Ch'iang tiah an rak ti cang hna, tiah D.G.H.Hall nih 'A History of South-East Asia' timi cauk ah a tial. Zo History by Dr.Vumson,pp.27-29. Chou pennak adih hnuin Chin pennak cu aa thawk ve i (B.C.221 -24 A.D.) tiang a rak si. Cu Chin pennak i minthang bik le hmasa bik cu Shi Huang ti a rak si.  (B.C.221-206) The Angel Chinese History, Newyork p.3 ahcun Chou le Chin pennak cu Chinlung tlangkulh in a si a ti. Hi Chinlung tlang hi Yantsi le Wai tiva karlak tlangrawn(plateau or table land) khi a si. Hi Chinlung hi anmah Tuluk zong nih 'Mi semnak hmun' tiah an ti.  Siangpahrang Shi Huang Ti hi Tuluk ram kulhnak ralhau(Great Wall) a rak saktertu hna a si. Hi ralhau an sak lio ahhin an rak hrem tuk hna i ralkap nih ahohmanh tlizam kho hna hlah seh tiah an rak congh peng hna i lo zong an rak thlo thiam ti lo i ei awk zong an rak ngei lo.

Cucaah mikip nih Shi Huang Ti siangpahrang cu an sam an riam chiat an serh i a chan hmanh sau loin 206 B.C.ah a rak thi. Amah hnu in uktu siangpahrang a tuanmi pawl cu a mah tlukin an rak thawng ti lo i duhsah tein an nawlngeihnak a zorchuk. Adonghnak ah Han pennak (Han Dynasty) nih an hun tei hna i Han uknak cu A.D.25 kum in a thawk i A.D.220 tiang a hmun. Han pennak tangah an hrem tuk hna caah cu an umnak Chinlung in cun thlanglei an rung zam i a hmasa ah Tibet ram ah an um rua ti ruahnak a um. Zeicahtiah, Marcopolo diary ah hi tin a um: "Han siangpahrang nih Chin miphun a hrem lio hna ahhin Chawn Ching Ling nih a hruai hna i, nitlak lei ah an zam i ram pakhat an ser," tiah a tial. The Seven Headed  Trans Himmalaya. Cu ram an sermi cu a tu i Tibet ram hi si dawh ngai a si ti a si. Zeicahtiah Tibet miphun nihhin tuanbia pakhat an ngei ve i hi tin an ti: "Tibet miphun a kan hringsortu cu Chawng Ching Ling tiah min a ngeimi zawng pakhat a rak si.  Cu zawng cu Yallung tiva pawng i a ummi Zotlang ah a ummi Demonese he an i um i, cu hna hrinsor cu kan si." tiah an ti. R.A.Stein tialmi Tibetan Civilization 1972 p.28. Hi a cunglei i Marcopolo a tialmi le Tibet tuanbia hi kan ruah tikah Tibet pawl le Chin pawl nihhin Tibet ram hi rak tla ti hna sehlaw a dawh ngaingai. Cu lawng si loin Laimi tampi nih Zotlang in kan chuak an ti tik ahhin Tibet ram i Chin pawl an rak umnak hmun hi Zotlang tiah an timi hi a si lai tiah ruahnak a um.

Laimi(Chin) pawl nih 'Chawng Ching Mang Ling' tuanbia kan ngei ve. Kan pupa pawl nih an chimnak ah Laimi a kan hringsortu hi Chawn Ching Mang Ling a si tiah an ti. Asinain a hnuah cun Cong Cin Mang Lian tiah an ti. A.D1902 kum i Chinram a rak phan mi Siangbawi Dr.East nih,"Marcopolo nih a tialmi Chawng Ching Ling hi Laimi nih a kan hringsortu an timi Chawng Ching Mang Ling  he hin aa khat mi an si, tiah a tial.

==========================================

Dr.E.H.East, M.D.: The Burma Manuscript (East Diary) Reproduce by ZBC,p.111.  Captain Sing Khaw Khai; The Theological Concept of Zo in the Chin Tradition and Culture.

====================================

Captain Sing Khaw Khai tialmi cauk chung zongah hi Chawng Ching Mang Ling a hrinsor kan si tiah Tidim peng ummi Chin pawl zong nih an ti ve ti kan hmuh rih. Tibet ram i kum 200 hrawng an um hnu ah A.D.300 hrawng ahhin Buddhism (Kawl biaknak) hi Tuluk le Tibet ram ah a rak lut. Mi tampi cu cu biaknak ahcun an rak lut. Cu biaknak i a lut duhmi le a lut duhlomi pawl karlak ah hnahnawhnak fakpi a rak um caah Chin miphun pawl cu Buddhism biaknak duh lo ruangah Tibet ram in an chuak i Hukawng tlang fiangin Kawlram(a tu Kachin ram) lei hi an rung zam.  Zo History by Dr.Vumson, p.28. Professor G.H.Luce nihcun Chin miphun pawl Hukawng tlang an phanh hi A.D.400 hrawng a si tiah a tial. Journal of Burma Research Society 1954. Cun Kawlram ah Siangbawi a phan hmasa bikmi Roman Catholic Missionary Father Sangermo cu A.D.1783 kum ah Kawlram a rak phan i, Kawlram a rat hlanah Tibet ram siangbawi a tuan mi a si i, cu pa nihcun, A Descristion of The Burmese Empire timi cauk p.33 ah "Kawlram chaklei Latitude degree 20:30 - 21:30 ahhin ram dawh ngaimi pakhat a um i, cu ram cu'Jo ram' an ti. Cuka ram i a ummi minung cu Chein miphun an si ve, tiah a rak tial.

Cucu Chin miphun pawl Tibet ram in an chuah i Kachin ram an phanh hlan, Hukawng tlang fiang i an um lio si dawh a si ko. Dr. F.K.Lehman nih 'The Structure of Chin Society' timi cauk pp.12,13 chungah"Chin miphun Kawlram an phak cu A.D.750 hlan deuhte hrawngah a si," a ti. Hihi hmaan dawh ngai a si ko. Annih cu duhsah tein aa thial lengmangmi an si caah A.D 300 hrawngah Hukawng tlang fiang an phan. Cuka incun duhsah tein an hung i thial than i, A.D. 750 hlan deuhte hrawngah Hukawng tlang fiang in Puta-u chaklei ahkhin Kachin ram ah an rak lut tinak a si. Cuticun Chindwin tiva hna ahkhin an hung phan i, Chindwin tiva hna ahcun an um i an tohmi le an dinmi a si caah cu tiva min zong cu Chindwin an ti. Chin tikhor tinak a si. Chin le Kachin cu unau an rak si i, Chin pawl cu tanglei an rung lan i Kachin pawl cu Kachin ramah an rak tang. Cu tanglei a rung lanmi Chin pawl cu Chindwin le Irrawaddy tivapi pahnih karlak an rung paan i cuka ahcun khua an to.  Chindwin le Irrawaddy tivapi pahnih cu ralhau ah hmangin cuka ahcun caan sau nawn khua an rak sa. Zo History by Dr. Vumson, p.29.  Hika an um lio ahhin Tuluk Nanchaos pawl nih A.D.835 kum ah an khualipi kha an rak hrawhpiak hna i, cu thawkin Kale, Kabaw, Myittha le Yaw peng pawl ah an hung vel chin. Southern Chin pawl tu cu Kale, Kabaw, Myittha le Yaw peng pawl ah phan hmasa loin atu an umnak thlanglei Chinram(Southern Chinland) ah an phan. Chin History by Pu Thla Tin Thang, p.21.

Asho asiloah Plains Chin pawl

Cauk tampi chungah Asho pawl cu "Khyeng" asiloah "Plains Chin" tiah tial an si.  'Khyeng' ti cu hlan lio Kawl holh in 'Chin' timi ca i an hmanmi a si. Cucu atu zongah Arakan pawl nih an hman rih ko.  Anmah Asho pawl tuanbia zongah, hlan lio ahhin Irrawaddy le Chindwin an i tonnak in nitlak lei deuh ah a ummi Pandaung tlang ah kan rak um hmasa an ti ve. Pagan siangpahrang chanah Irrawaddy in nichuah lei kan kal i Kawl pawl he zalong tein kan rak um ti an ti. Pagan siangpahrang chan lio i min thang ngaimi Pyu Saw Hti kha Asho miphun a si i anmah Asho min in a min cu Kha Sai Hlan a si an ti. Mandalay siangpahrang Mindon le Thibaw an chan ah Asho miphun Bu Lu le U Htwe cu kawl siangpahrang zungah min thangmi an rak si.

Asho pawl nih Kawlram chung i a rak lut hmasa bikmi miphun lakah aa tel vemi Thet pawl kha Asho miphun hi an si tiah an zumh. Duhsah tein Pandaung area in nitlak lei i tlang pawl ah an rak i thial i kum zabu pahnih chung hrawng hi Khami pawl he an rak um ti. Mah hnu cun phu hnih ah an rak i then i phu khat kha Arakan tlangtluan ah an rak kal i a dang phu khat kha Paletwa le Chittagong Hill Tracts ah an tang. Mah a tangmi hna cu "Khyeng" timi min in atu tiang an um. An rak i thennak caan cu Loeffler nih an holh kalning a zohnak in A.D.kum zabu hleisarih le hleikua karlak ah a si lai tiah a ruah. Cu Asho(Plains Chin) pawl cu atu ah Arakan tlangtluan, Irrawaddy Tiva pawngkam, Prome ralkhat lei i Padaung, Thayet,  Henzada, Kanaung, Bassein, Pegu tlangtluan hna ah an um.  Zo History by Dr.Vumson, pp.43,44.

CHIN PAWL CHINLAND(LAIRAM) PHANHNAK

Irrawaddy le Chindwin karlak an um lio i an khualipi kha Tuluk Nanchaos pawl nih an rak chiim hna i an hrawhpiak dih hna caah cuka incun Chin pawl cu Chindwin tivapi an hung hrawng than i, Kale, Kabaw, Myittha le Yaw peng lei tiang an hung phan. Kale-kabaw nelrawn hrawng an hung phanh tikah Kalemyo cu an khualipi bik a rak si. Innkhi 1,000 tiang an rak si. Hi Kale, Kabaw, Myittha le Yaw peng hrawng ahhin A.D.kum zabu pahra(10) in hleili (14) tiang Shan pawl he an rak um ti.  A.D.kum zabu hleithumnak(13rd) ah Kawl pawl kha an sin an phan ve i an um ve. Chin miphun tampi nih cu Kawl pawl nunphung kha an i cawn i an i lakmi an hmuh tikah Chin miphun tampi nih an rak duh lo caah cu Kawl le an nawl aa cawnmi Chin miphun hna sinin khan an chuak i a bubu in A.D.hleilinak(14) hramthawk in khan a tu kan Chinland(Lairam) ah an hung kai. Cu Kalemyo an um lio ahcun Pennak pakhat an rak dirh. An siangpahrang inn cu ralhau thap hnih in an rak kulh. Cu ralhau a kauh cu yard 30 a si. Cu an siangpahrang inn le an ralhaupi cu atu Kalemyo in thlanglei meng hnih a hlatnak ah a rak si. Cu ralhau an sak lio i an kutdong an i tan sualmi cu a zapi in seikhat a khat an ti.  Siangpahrang nih hramhram in a hnek hna i a sakter hna ruangah Chin mi a tampi cu a tu kan Chinland(Lairam) ahhin a phuphu in an hung vai tiah Lusei pawl le Sihzang pawl tuanbia ahcun a um.

Capt.  Ceu Vung tialmi Family History of Hlawn Tseu; Lai Mi Chin timi cauk p.7 ahcun hmanung bik Kalemyo i an bawi asiloah an hotu bik cu Pu Mang Sur asiloah Pu Lal Hau Tsem a si a ti. A nupi cu Pi Khum Cin a si a ti. Pu Thla Tin Thang tialmi Laimi Suahkehnak(Chin History) cauk p.24 ahcun Zahau ram-uk Pu Thang Tin Lian nih a tialmi tuanbia kha hitin a langhter. Khanti Shan sawbua pa cu inn 1,000 he khua a sa i sawbua in a mi pawl kha a uk hna. Cu sawbua pa nihcun fapa pakhat a ngei.  (Pu Sat Zam tialmi Zanniat Thuanthu cauk pp.8,9 ahcun cu a fapa cu Zan Naing a si a ti.)  Cu a fapa nihcun fapa panga a ngeih ve hna. A pa a thih hlanah a thih caah  a fapale cu an pu sinah an um. Cu fapa panga hna nihcun an Pu a thih tikah sawbua(bawi) tuan ding kha an rak i cuh i unau pathum kha an tang ti i a dang pahnih kha an tang ti ve.  Pahnih hna nih pathum pawl cu an tei hna caah cu unau pathum pawl cu Kalemyo in Thuma ah an rak tli.  Unau pahnih hna nihkhan an va chiim than hna caah Natchaung Sentlung ah an rak zam than. Cuka zong ahcun an va chiim than hna caah Cehawng ram India ah an zam than.  Unau pahnih hna cu an i then than i pakhat cu Kalemyo ah a um i a dang pakhat cu Angteng ah a rak um.  Unau pathum pawl cu Laitlang lei an hung kai i atu Hmunli  khua hmun an phanh hlanah  Khuhlu an hmuh i an lo i an ei.  Cu hnu tlawmpal ah Hmunli hmun cu hung phan hna kaw ti an hmuh i ti an din ahcun ti kha a thlum in an theih.  Cucaah an upabik pa Phur Hlum cu cuka ahcun khua ka to lai a ti i a naule pahnih lawng khan a lanhter hna.  Ti ruangah hika hmun ahhin khua ka to ti sullam ngeiin a khua min cu Tivang tiah a rak ti.  A naule pahnih tu cu an hung lan i Runva ral an hung kai i atu Sunthla khua pawng Lailun an hung phan.  Tivang khua i a tangmi Phur Hlum nihcun fapa pakhat a rak ngeih i Kalemyo in kan i thialnak in a hmunlinak a si a ti i a fapa min ah Hmunli a sak.  A fapa cu a thi i a hnu ah an khua tu kha Hmunli an hun ti.
 

Cu Phur Hlum le a hawile pawl chungin a chuakmi vialte kha atu i Zanniat miphun kan timi hna hi an si. Phur Hlum a naule Hlawn Ceu le Thuam Khai cu atu Sunthla khua pawng Lailun an hung phanh tikah Lailun lungkua cu ral ngei sual u sihlaw i thuhnak ah a tha lai i, a pawng atu Sunthla khua hmun zong cu khua hmun caah aa rem tiah an ruah i cuka ahcun khua an to colhve.  Thuam Khai nih fapa pathum 1. Tlai Sun, 2. Hau Hulh, le 3. Za Hau a hrin hna.  Cu hna chung incun 1.  Za Hau, 2. Tlai Sum, 3. Sim phun pawl cu an chuak.  Lailun i an rak um lio ahhin Hlawn Ceu le Za Hau timi pawl hi khuangcawi an rak thawk cang.  Cucaah an hla zongah:- 1. Conlam phuntling khuangcin cawinak hmun, Zing ciicial Hlawn Ceu Za Hau kan lennak, Lung tial Lailun cung thlai dar lemlu.  2. Khuang bual Sun thiang thiah tawn mang bawi, Chumtual rawn ah, Hlawn Ceu Za Hau bawi rual khuang iin cawi ni ah, Darchawn khuang len u.  Hi hla nihhin Lailun an um lio in Khuangcawi puai hi Chin(Laimi) nih an rak hngalh cang ti a fianter.  Hlawn Ceu cu fapa pakua(9) a rak ngei.  Cucaah Phur Hlum chungin Zanniat, Thuam Khai chungin Tlaisun, Zahau, Sim le Hlawn Ceu chungin Laize le Hlawn Ceu pawl an chuak.  Cun anmah he Lairam ah a hung kai timi dang tampi zong an um ve i cu lawng si loin anmah hnu in Gangaw peng Yaw ram in a si zong ah, Kale-Kabaw le Myittha nelrawn lei in a hung kaimi Chin miphun khat chung hrinthlak lawngte kan si dih ko.  A hmasa deuh le a hmanung deuh ah a kai mi lawngte kan si dih.  (Hi a cunglei i ka tialmi pawl hi Pu Thla Tin Thang Tialmi Chin History, Zahau ramuk bawi Pu Thang Tin Lian tialmi Thuanthu, Capt. Ceu Vung a tialmi Family History of Hlawn Ceu Laimi Chin, Pu Sat Zam tialmi Zanniat Thuanthu, Pu Ral Sai Lo tialmi Hau Hulh thlah Sim hrin thuanthu le Lairam thuanthu, le Pu Hrang Sin tialmi Pupa Nunphung le Mai Sung thu - timi cauk pawl chungin ka khawmh i ka tialmi a si.)

 Kalemyo le a pawngkam hrawng ummi Chin pawl an si ah, Yaw peng lei i a kalmi hna an si ah, cun thlanglei Lairam (Southern Chin Hills) lei ah Chindwin le Irrawaddy karlak an umnak in a lan colh mi pawl an si ah, Kawlrawn lei i a tumchuk mi hna an si ah, kan dihlak in Chin miphun timi phunkhat hrimhrim kan si ko ti cu a fiang ko. Buanman khua mi Khip Za Thang nihcun atu kan Lairam(Chinland) i a um mi vialte hi Tuluk ram ah ZO an timi mipa pakhat a rak um i cupa hrinsor lawngte kan si dih a ti.  Cupa thawk incun atu tiang chan(generations) 27 lawng a si rih a ti.  Chan khat hi buaktlak in kum 25 in tuak sehlaw atu tiang ahhin kum 700 hrawng lawng a si rih lai caah hi cu a hmaan lai lo i zumh awk tlak a si lem lo.  Zo History by Dr.Vumson, p.26.  Zeicahtiah World History kan zoh tikah Chin miphun timi cu A.D.kum zabu pakhatnak hlanpi in khan kan hmuh cang.

ZOPHEI RAM A LUT HMASA MI PAWL

 Cu Chin miphun hna lak incun a cheu cu Lailun in Zotlang in Phailen zawl in Hakha in Marau(Thantlang) tlang in kanmah Zophei ram, Lautu ram, Miram(Lakher) ram le Zotung ram lei ah aa rak i thial chin lengmang mi an um.  Hmasa bikah atu Leitak khua i a rak lut mi hna cu Tlanglau phun an si.  Cu hna zong cu Lailun i a rak um mi CHIN lakin aa then chin mi an si ve ko.  (Interview Pu Ro Thang - Member of Deputy Parliament, Hakha Sub-division) Mah hna nihcun atu Leitak (A) i Siapanglai tikhor zong hi an rak hmuh mi a si.

Siapanglai Tikhor An Hmuhnak Kong

 Tlanglau miphun pawl Leitak(A) i an rak um hmasa lio ahhin an khua chungah tikhor a rak um lo i an khua in nichuahlei i a ummi Tiva ah ti an rak than tawn ti a si.  (Hi nichuahlei i Tiva timi cu atu i Hriangva kan timi hi a si lai tiah zumhnak a um.)  Mah lio caan ahcun Mi-E peng i Keipaw khua ahhin Mikei lawngte an rak um.  Cu mikei nihcun ti a than mi hna kha an rak bawh hna i an rak tlaih hna i an rak ei tawn hna ti a si.  Voikhat cu Tial Vang an timi nu pakhat hi ti than ahcun amah lawngte in tiva lei cu ti than  awkah a rak kal.  Keipaw khua mi mikeipa Phu Sui an timi nih a rak tlaih i a rak kalpi.  Tial Vang cu nungak dawh ngai le mi pumrua tha a rak si caah ei siang loin a nupi ah aa ser an ti.

Cu Tial Vang cu tapa pakhatte a rak ngei i, a tapa nihcun a farnu hitiin ti a thannak in a loh ko kha a ruat kho lo i a farnu kawl awkah aa rak i thawh.  A kal lengmang i Keipaw khua cu a donghnak ah a va phan.  Cu lio cu Phu Sui cu ramlak ah a rak vah karte a rak si.  A thlite in Tial Vang te umnak inn cu a ngiat lengmang i a hnu ah Tial Vang te inn cu a rak phan.  Tial Vang le a tapate an i hmuh i an i ton ahcun an pahnih in an ngeih a chia ngaingai i an i kup i an i tah veve.  Tial Vang nihcun Phu Sui inn a tlun hlanah tuante in zanriah a pek i, a ei dih in inncar lei ah nuphor pakhat a khuh i, 'Phu Sui a tlun tikah bia  pathum ka hal lai tha tein na rak ngaih lai, cawlcang lo tein na um lai i na khuh zong na khuh lai lo' tiah a tapa kha a chimh.

Zanlei mui chupchap ah Phu Sui cu inn ahcun a hung tlung i, "Humha !Humha! Laimi rim ka theih," tiah a ti i a hna cu a tun.  Cutikah a nupi Tial Vang nihcun, "Ai! cu ngaite cu, na nupi keimah hi Laimi ka si lo maw?  A zei Laimi rim ka theih ti dah a si?" tiah uai hninghniang khin aa umter i a vun ti tik ahcun Phu Sui cu a hmai a chia, "Ka ngaithiam ko," tiah a nawl i dai tein mei cu a to than. Zanriah an ei dih in an ih tikah Phu Sui cu bia pathum cu a vun hal taktak.

1. "Kan khua Leitak khua chung ahkhin ti umnak a um el hnga maw?  Tikhor cawh khawh a si hnga maw?" tiah a hal.   Phu Sui nihcun, "An khua chung a laifang bak ahkhin tikhor cawh khawh a si ko lai.  Lachon tomkhat kha vawlei ah chia hna sehlaw vawlei bel khuh hna sehlaw zan khua dei an chiah lai i a thaizing an zoh tikah tikhor cawh a thatnak ding hmun ahcun lachon kha a ciin dih ko lai," tiah a rak leh.
2. "Kan khua chung i thinghmui a ngeimi mi silopa khi a dam kho hnga maw?  Zeitin tuah ah dah a dam khawh lai?" tiah a hal rih.  Phu Sui nihcun, "An inn carlei i cinim kung khi an tappi tang tiang a hram a rak zam caah mah zawtnak khi a hmuhmi a si.  Cucaah mah cinim kungpi kha a hram bakin  hau hna sehlaw a hram vialte zong bongh dih in mei ah khangh hna sehlaw a dam ko lai," tiah a chimh than.
3. "Kan inn carlei i kan Arhli khawng rangpi hi zeicahdah hi tluk hin na dawt i na zohkhenh i rawl thawthaw na pek?" tiah a vun hal than rih Cutikah Phu Sui nihcun, "Hi kong hi cu kan chimh lo ah a tha deuh lai," a vun ti tikah, Tial Vang nihcun "Nu le va karlak i chimh duh lo mi biate hna um cu," a vun ti.  Cu tikah Phu Sui nihcun,"Asi kun ahcun, aho sin hmanhah va chim chin hlah.  A hmul pakhat a tlongh ahcun ka tha samfa ngaw a zor.  A thla a kiah ahcun ka kut a kiak lai i, a ke a kiak ahcun ka ke a kiak ve lai.  Cun a hngawng a kiah i a thih ahcun ka thi ve lai," tiah a leh.  Hi zon i Phu Sui nih an Arhli rangpi a nunnak le amah nunnak aa senghtlaih nak Tial Vang a chimhmi kan theih tik ahcun kan Baibal chung i Delilah nih Samson kha a thawnnak sullam le zeitin tuah ahdah a der lai ti a rak hal chih lengmang i a hnu ah celh loin Samson nih a sining vialte a rak phuan dih ruangah a donghnak ah amah thihnak i a can bantuk kha a si ko.  (Biaceihtu 16:1-21)

Tial Vang nihcun Phu Sui cu," Zei dang sa vialte cu na ka eiter dih cang i, ka lung a tling ngaingai ko. Asinain thothe sa belte voikhat hmanh na ka eiter bal rih lo. Cucaah thaizing cu thothe sa na ka kawlpiak tuah lai," tiah a ti. A thaizing khua a dei i thaithawh an ei dih incun Tahrang nganpi a timhpiak i thothe kawl awk ahcun Phu Sui cu aa thawh. Phu Sui a kal cangka cu a tapa cu nuphor a khuhmi kha a hunpiak i thaithawh a dangh. A ei dih in an Arhli rangpi cu an tlaih i Leitak lei ah an rung zam. Phu Sui cu thothe cu a kawl lengmang i chunnitlak ah zeizatpi khi a hmu kho lo. Cucaah a hnabei donghin zanlei nitlak hnuah inn lei cu a hung tlung. Inn a phanh tik ahcun Tial Vang cu a rak um ti lo. A lung a hring colh ve i, an inncarlei i an zuatmi an Arhli rangpi cu a va zoh zokzok i a rak um ve ti lo. Leitak ah a tli ti kha a vun hngalh colh ve i cu cangka incun a run dawi ve hna. Tial Vang le a tapa nihcun a hun kan dawi i a kan phanh  deng cang ti an hngalh tik ahcun Arhli rangpi cu a thla an vun khiah. Cu tikah Phu Sui cu a kut a kiak ve, cuhnuah Arhli rangpi a ke cu an vun khiah i Phu Sui zong  cu a ke a kiak ve i a kal kho ti lo. Cun a hngawng an vun merh i an Arhli rangpi a thih tik ahcun Phu Sui cu a rak thi ve.

Tial Vang le a tapate cu an rung zam lengmang i Leitak khua cu dam tein an rung phan. Cutikah Phu Sui nih a chimmi vialte kha Leitak khua mi cu an chimh hna i Phu Sui a chim bantukte cun ti cu an kawl i, an khua laifang bak ahcun tikhor cu an rak cawh i lam hlapi ah kal in ti than hau ti loin an khua chungah tikhor cu an ngei i hnangam tein an rak hman. Hi a cunglei i Leitak tikhor an hmuhnak kong hi Leitak kan pupa pawl nih an hngalhmi a si lo. Kanmah Leitak kan pupa pawl nihcun Leitak  Siapanglai tikhor cu Mikei tuah mi a si an ti tawn. 1973-74 kum i Vanhna khua i ka rak um lio ah Vanhna khua mi kum 100 hrawng a nungmi Pu Huat Kio nih a rak ka chimhmi a si. Hi Siapanglai tikhor tuahtu taktak a simi Tlanglau pawl cu an tio  i atu ah Bangaladesh ram ah an um cang.

An Tionak Kong

Hmasa bik Leitak khua mi an rak tionak sullam hi mi tampi nih phun hnih in an chim. A sullam pakhat cu Keipaw khua i a rak ummi Mikei pawl  nih an rak tlaih hna i an rak thah i an ei lengmang hna ruang ahhin Mikei pawl tih ah Leitak khua hmun cu an zamtak tiah an ti. Cun a dang sullam pakhat cu a tanglei banntuk hin a si.

Leitak Sum Hreng

A hlanah kan Lairam ahhin saram phunkip a rak um i Vui  le Kuarang zong an rak um ve. An rak um ti a fiannak cu Khuabung in Lawngtlang khua an rak tlakka ahhin atu i Khuabung khua mi Pu Kio Nawn a pa Pu Ui Bu a pa Pu Za Kio nih Kuarang a rak kah.  Cun Thantlang Farrawn khua mi Pu Hrang Mang a pa (Pu Lian Hrem)zong nih Mirang cozah kai hnu ah Vui a rak kah ti kan theih.  Cu bantukin a hlanah Leitak Sumhreng timi bia a rak um i hmaan dawh ngai a si ko.  Hi bia hi zeicahdah a chuah ti ahcun Vui nih Leitak pawl an lo rawl kha a rak ei dih i, lo chungah Vui keneh kha an hmuh tikah Sum nih kan lo rawl vialte hi a kan eipiak dih rua tiah an rak ruah, ti a si.  Cucaah sum nih kan lo rawl vialte a kan eipiak dih caah nan sum vialte hi zanah nan hren dih lai tiah khua chung upa pawl nih khua mi vialte kha nawl an rak pek hna.  Mah  lio ahcun nuhmei nu pakhat hi a rak um ve i, sum nihcun zeitindah rawl cu a ei thiam lai a ti i a sum cu a rak hreng duh lo an ti.  A thaizing ah lo ahcun an kal i an rawl cu Vui nihcun a rak ei thiamthiam ti a si.  Leitak upa pawl nih kan khua chungah sum a hrenglomi an um ko lai an ti i khua ah an tlung i innkip ah sum a hrenglomi an um hnga maw tiah an chek ti a si.  Cutikah nuhmeinu inn ah sum aa hrenlomi kha an hmuh i cu hnuhmeinu cu thalo in dan an tat ti a si. Cucaah atu tiang in minung tampi nih Leitak sum hreng tiah an ti tawnmi hi a si.  Cuticun an lo rawl pawl kha Vui nih a rak eipiak dih hna i an pam lengmang ti a si.  Vui cu le zeitin an tuah kho tung lo.  Cucaah hitin cun khua kan sa kho lai lo an ti i khua thlanglei ah an i thial chin lengmang i a donghnak ah Bangaladesh an phan.  Mah hna nihcun an phun min ah Leitak an i ti i Leitak tikhor hi kan pupa pawl nih an rak tuah mi a si an ti.  1970 hrawng ahkhan Leitak khua mi Pu Tial Kar le Pu Tial Mawng cu Bangaladesh ram ah an rak kal i cu Leitak khua mi pawl an um nak cu an rak phan.  Cu hna nihcun cu Pu Tial Kar le Pu Tial Mawng cu Leitak khua mi Leitak miphun kan si i kanmah kan pupa pawl hi Leitak tikhor a tuahtu an si, tiah an rak chimh hna.

LEITAK KHUA AN TLAK  THANNAK KONG

 Chin miphun chungin Laimi, Zomi, Mizo, Kuki, Asho, le a dang pawl cu an i then i, Laimi timi chung hin Lai, Miram(Lakher) Zotung, Zophei, Lautu, Sen thang pawl cu kan sem ve.  Cu hna chung i aa tel vemi Thang Ngan chung pawl, a dang phun(clan) tampi zong cu kan chim hmasa bantukin Lailun - Zotlang - Phailen zawl - Marau tlang in khua thlang lei ah an rak lan i atu i India ram chung Lakher district Tongkalong khua pawng Salua(Pala lake) tipum an rak phan.  Cuka ahcun kan pupa pawl cu siarem ngaiin an um lio ah Limpi pakhat nih an fale kha a rak eipiak lengmang tawn hna ti a si.  Voikhat cu minu pakhat hi lo a kal lai ah, ka um lo karah ka fate hi rak tlau ve sual bang sehlaw zeidah a cang ti hngalhnak caah tiah a ti i, a fa te a ban ah lahri a rak khih ti a si.  Angaingai ah cu ni ahcun cu minu a fate ngelcel cu limpi nihcun a rak lak ti a si.  Minu cu zanlei a tlun tikah a fate cu a um ti taktak lo i, a lahri khihtakmi te cu a zoh i an khua laifang i lungnganpi tangah a luhpi ti a si.  Khua mi kha a chimh hna i an khuapi tein cu lung nganpi tang i khor ahcun sio ngan nawnpi pakhat kha uico an tenh i an tlak Limpi nihcun uico cu a rak dolh i sio zong cu a rak dolh chih.  Cun khua mi pawl nih an thawn khawh chungin rulpi cu lengah an hnuk dih kho lo.  Cu khorka hram i lungpi kha vel nga tiang lawng rulpi cu an hnuh khawh i a mei le a pum cheubang cu lengah chuak lakin an hnuk kho lo ti a si.  Cun cuka ahcun rulpi cu an tan i, cu rulpi a mei le a pum dang cu cu khor chung ahcun tihnung ngaimi awthawngpi he a pil than.  Cu zan thawk incun rulpi kua chung incun ti a pot ciammam i an khua dihlak cu a rak khuh dih i atu i Salua tipum(Pala lake) timi hi a cangmi a si an ti. (The lakhers by N.E.Parry, p.561).

Cu lio ahcun Thang Ngan chung pa le a hawile cheukhat hi ram an rak riak ti a si.  An ram riahnak in an tlun tik ahcun an khua le an inn vialte cu ti nih a rak phum dih cang caah Tipi(Kalodyne river) kha a hnalei an hung hrawng i duhsah tein hmunkhat hnu hmunkhat an hun i thial chin lengmang.  Caan sau nawn hnu ah Bawinu(Tipi) le Thanghawr va an i tonnak an hung phan.  Mi zong an hung karh deuh cang i, Thang Ngan chung zong cu innchungkhar pahnih thum ah an hung cang cang.  Cu Thanghawr le Bawinu a tonnak incun a cheu cu Bawinu va kha a hna lei an hung hrawng chin i atu Senthang ram hi an hung phan.  A cheu cu Thanghawr va an hrawng ve i atu i Surngen ram hi an hung phan.  Mi kha an tam deuh cang caah phuhnih ah an i then than i, La Hnin phun pa le a hawile kha Surngen ram AWHLI tlang ah an um i, Thang Ngan chung pa le a hawile kha Surngen ram thiamthiam BUNGTLANG ah an rak um.  Mah lio ahcun La Hnin pa le Thang Ngan chung pa nihcun atu i TISEN khua hlun hmun khi khua hmun caah an rak ham veve.  'Keimah nih ka ham hmasa, Keimah nih ka ham hmasa,' tiah an rak i cuh caah ahodah a ham hmasa ti hngalhnak ah kan hamnak kan THAL kahmi kan zoh lai an rak ti.  Kan Arbawm thlaimi le kan Thal kahmi a hlun deuh mi cu a ham hmasa mi kan si lai i mah nihcun kan co lai tiah bia an rak i kam.  Thang Ngan chungpa nihcun mi hlonh ciami Arbawm kha a char i a thlai lengah cirik nih a ei ciami Thal kha a rak kah i, La Hnin pa nihcun amah sak thar mi Arbawm a rak thlai i thal a tharmi kha a rak kah caah Thang Ngan chungpa ta a hlun deuh an ti i cu hmun an i cuhmi cu Thang Ngan chungpa nih a rak co.
 Sihmanhsehlaw Thang Ngan chungpa hi a rak no deuh i La  Hnin pa hi a rak tar deuh caah, La Hnin pa nih Thang Ngan chungpa sin ahkhan," Ka naupa, keimah cu ka tar deuh cang i chaklei ka kai kho ti lai lo.  Zeikhum a si ah nangmah tu hung kai law keimah tu hika hmun ahhin ka um ko lai." tiah a rak nawl.  Cutikah Thang Ngan chungpa nihcun,"A si ahcun zeidah na ka pek lai?" tiah a rak hal.  La Hnin chungpa nihcun,"Kum khat ah voi khat in khuachiah na rak ka kholh lai," tiah  a rak leh.  Khuachiah pek hnga dingmi cu 1.Vok fate pakhat,2. Ar pakhat,3. Pher zunkhat,4.Talawn zunkhat , 5. Nuphor pakhat, 6. Zo puanrang zunkhat le 7. Lachon tomkhat an rak si.  Cucaah Thang Ngan chungpa le a hawile cu khua chaklei ah an hung lan i atu i AIBUR ram chung SAIKAI timi hmun an rak phan i cuka ahcun caan sau nawn an rak um.

Hi SAIKAI i caan sau nawn an um hnu ah Facang an cin khawh lo caah Fongvoi le Ra lawng cun kan ei kho zungzal lai lo an ti i, Thang Ngan chungpa MANG SUI le a hawile cu an rak ratnak lei kha an kir than i, cu hrinsor pawl cu atu ahhin MIRAM le LAKHER ram chungah a tampi an um.  Mah lio ahcun Thang Ngan chung inn khat cu an ARPI a rak tlumh lio a si caah hi Arpi a keuh hi kan hngak rih lai i  a keuh hnuin kan rung ve te lai an ti hna i cu AR TLUM a hngakmi Thang Ngan chung pa le a hawile pawl cu an tang.  Asinain an Arpi a keuh hnu zong khan kir duh theng lo in an rak tang ta than.

Cu SAIKAI i sau nawn an um hnu ahcun chaklei an hung i thial deuh than i atu LEITAK ram chung LOZAWNG lopil ahkhin an rak um.  Cu an umnak hmun cu SIAPALAI an ti.  Siapalai i sau nawn an um hnu ah Thang Ngan chung pawl cu Thanghor va ral KHUAPI timi hmun ah an kal chin than. Mah lio ahcun SAWIBIA phun hringsortu hna an pu le a hawile cu SIAPALAI ahcun an um rih ko. Nikhat cu Sawibia phun pa Siapi kha cakei nih a rak seh i, a ruak cu a hnuh lengmang i SIAPANGLAI tikhor chungah a luhpi. Sawibia pa nih cun a neh in a hun zulh lengmang i Siapanglai tikhor chungah a luhpi kha a hmuh. Cu cakei cu Sawibia pa nihcun a rak thah i, tikhor umtuning le a pawngkam hmunhma kha a zoh lengmang tikah khua hmun ah a tha lai tiah a rak ruah. Cucaah a hawile sinah Siapalai khua ahcun a kir i, "Khua hmun ka hmuh, cuka ahcun i thial in um u sih law a tha lai," arak ti hna. A hawile nihcun, "Kan mah lawng cun kan um ngam lai lo, Thang Ngan chung pawl kan vasawm hna lai i an kan umpi lawngah kan um ngam lai," an rak ti. Cucaah Thanghawrva ral Khuapi hmun ahcun an rak kal i Thang Ngan chung pawl kha, "Siapanglai tikhor kan hmuh i cuka ahcun khua to u sih law a tha lai. Nanmah nih nan kan umpi lai i khuabawi nan kan tuanpiak lai," an va ti hna. Cutikah Thang Ngan chung pawl cu an hna a tla ve i, khuapi in Thang Ngan chung pawl le an hawi le Siapalai in Sawibia le an hawi le pawl cu LEITAK khua cu an rak tla, Cuticun LEITAK khua cu a voihnihnak Thang Ngan chung le an hawile nih an run tla than. Cucu A.D.kum zabu 15 hrawng a rak si.

SIAPANGLAI TIKHOR

Cahmai namber 8 chungah Siapanglai tikhor an hmuhnak le an tuahnak kong cu a fiang tein kan tial cang nain atu ah Siapanglai tikhor kong tiah a biatlangpi dang tar in ka hun tial than duhnak cu a tanglei bang hin a si. Hlan lio kan pupa chanah Siapanglai tikhor cu mi tampi nih a kong an theih i a thang ngaimi le khuaruahhar thawnnak ngei in an rak ruahmi tikhor a si. Lieutenant Mancnabb zong nih The Southern Chins timi cauk a tialmi chung zongah a sunlawi ning le khua ruahhar in Sualthiannak ca i mi vialte nih an rak hman tawn ning kha a rak tial ve. Cucu Bertram S. Carrey le H.N. Tuck zong nih The Chin Hills volume 1pp. 206, 207 ah an rak tial ve. Asinain cu an tialmi belte cu Leitak khua mi taktak nih dairek in chimhmi si lo in mi dang nih an hna theih balmi kha an chimh chinmi hna a si tikah a hmaan deuhlonak  tlawmpal aum. Cucaah a sining  taktak kha a fiang deuh in tlawmpal ka hun tial ve mi a si.

Leitak khua a voihnihnak an rak tlak than lio ahhin Leitak khua chung i innhmun tha vialte kha Thang Ngan chung pa nih aa rak i ham dih. Sawibia pa nihcun Siapanglai tikhor kha keimah ka tikhor a si lai tiah aa rak i ham ve. Aihling pa nih Leitak khua in nitlak lei kalnak lam i tiva rekte khi keimah ka tiva a si lai tiah aa rak i ham i atu tiangah Aihling va ti a si. Bawitlai chungpa nih Leitak khua in nichuah lei kap ram vialte khi keimah ka ram a si lai tiah aa rak i ham ve atu i Dongva ram vialte khi Bawitlai chungpa ram ah a cang. Sawibia pa nihcun Siapanglai tikhor cu keimah ka tikhor a si lai a ti caah Leitak khua mi nih hi Siapanglai tikhor hi an rak biak ve tawn tikah Sawibia phun chung in a lu bik a simi nih thla an rak cam tawn. Kum fate vok rial in an rak dangh tawn i kum thum dan ah vokpi pakhat in an rak dangh tawn. Cun Chan khat (one generation) ah Siapi pakhat in an rak dangh tawn.

Hi Siapanglai tikhor a min a than khunnak cu sual thenh khawhnak thawnnak a ngei tiah an rak zumh ruangah a si. Hlan lio chan ahcun mi a that lai a nawngmi hi an rak sawi hna i an hringsor pawl hi thit awk le vat awkah an rak hrial deuh tawn hna.Sihmanh sehlaw mi a that mi le lai a nawng mi paoh nih hi Siapanglai  tikhor hi an purh i an kut an rak i tawl ahcun tikhor ti hi mithi tisen bantuk ah a cang dih i lainawngtupa cu a sualnak in a thiang tiah an rak ti tawn. Cutikah Siapi in tikhor cu an thianh than tawn i mah hnu lawng ahcun tikhor ti cu a fim than i din awk le hmah awk ah a tha than an ti. Cucaah cubantuk lainawng mi nih an purh sual lai tihi an phang i a si khawh chungin ralveng an rak i thiah i an congh tawn ti a si.

Voikhat cu Zotung peng i Vauti khua mipa pakhat amin Thang Cem (Thang Ma Ceng) an ti mipa hi Senthang peng ah lai a nawn sual i, an khua mi nih lainawng a si caah an khua chungah luhter loin Leitak Siapanglai tikhor ah na kut vaa tawl hmasa tiah an rak dawi. Thang Cem nihcun a sual thiannak caah Leitak khua ah Leitak khua ah a thli tein a lut i Siapanglai tikhor chung i a kut aa tawl lio ah tikhor cawngtu hna nih an rak tlaih. Tikhor tawngnak caah Siapi an liamter lengah Leitak khua chungah an umter. Hmanung bik i Leitak Siapanglai tikhor a rak purtu cu Congthia khua mi LIAN CUNG pa a si. Ngal an dawinak ah a hawipa Sun Tang pa kha a rak kah sual i inn hlam loin ramlak incun Leitak ah a lan i Siapanglai tikhor cu a va purh. Mah lio ahcun Leitak khua mi U Hram Luai (Ngun Hei pu) kha Hakha ka tlawng lai tiah a rak kal i a sining kha a hngalh dih caah Leitak bawi le tlang nih U Hram Luai cu tehte (witness) ah  an tlaih i Cawngthia khua mi nih Leitak cu Siapi in an rem hna. (Interviewed Pi Dar He on 5th May 1992).Cu Siapanglai hi a ning cangte le tha tein an dohdangh lo cun tefa kan ngei kho lai lo i, an inn zuat satil pawl zong an pungzam kho lo i an lo thlawh mi zong a vuipar kho lo tiah an ruah caah a hmaan tein an rak biak i an rak dohdangh zungzal.

LEISEN KHUA

Thang Ngan chung le an hawile pawl nih Leitak khua a voihnihnak an rak tlakka a siloah an hnu tlawmpal ahhin Zephai le Leitak karlak LEISEN khua ah TLONGSAI miphun a simi SAIKO le SIAHA pawl an rak um. cu hna cu Leisen in Saro, cun Chakang ah an rak i thial. Cuhnuah Kaladyne tivapi an tan i Lushai ram an phan. Hmasa bikah AINAK le SIATA karlak PHUSANG tlang ah an um. Cuka incun a hnu ah TISI tiva kam KHUPI, cun THEIRI le a hnu ah BEUKHI ah an i thial than. Siaha Tlongsai pawl cu BEUKHI le a pawngkam khua hrawngah an um i, Saiko Tlongsai pawl cu SAIKOWKHITLANG, KHANGCHETLA, ZONGBU KHI, CHHOLUNG  le KHIHLONG ah an um. A hnu ah A.D.1880 hlan deuhte ah khan SAIKO ah an phan i an um. Hi Tlongsai phun pawl hi zeicah khuathlang lei ah an i thial ti kan hngal lo. (the Lakhers by N.E. parry, p.2)

Cuhnu kum saupi hnu ah Leitak bawi Hlawn Ceu phun Pu Mang Hnin I nih Hakha bawi fanu Mang Hluan a rak thit. Mang Hnin I a thih hnu ah Mang Hluan cu Mang Hnin I a nuchun fa Ngun Vung or Ni Vung he an rak i duh. Mang Hnin le Mang Hluan an fa pa Tial Khar a ngakchiat lio a si. Mah ti i an i duh tik ahcun Tial Khar a zat tikah a kan thah sual lai i an phang i Tial Khar an tih caah Tlongsai pawl nih an tio tak cangmi LEISEN khua cu an va tlak than. Mah lio ahcun Vauti khua mipa Thang Cem zong cu an rak kalpi ve.

Nuhmeinu khua

Leitak bawi Mang Hnin le a pa Bawikhar an chan lio ahnin atu i Leitak ram chung Nuhmeinu lungpang timi tang ah khin inn 15 hrawngin khua a rak sami khua pakhat a um. Hakha Sangpi bawi THANDING hi kanmah Zo lei khual a rak tlawn tawn lio ah cuka khua ahcun a riak tawn i cuka khua i a um mi Vankhing phun an farnu Hlei Ser sinah a riak tawn i a nupi ah aa ser. Fapar pahnih an hrin hna i an min ah AL BIK le HLEI LIAN an si.

Mang Hluan le Ngun Vung or Ni Vung nih Leisen khua an tlak tikah Hakha bawi Thang Ding sin ahcun na fapale pakhat nih kan umpi hna seh tiah an rak hal. Cutikah Thang Ding nih Nuhmeinu or Lungzarh khua i AL Bik le Hlei Lian kha vung la hna u law anmah nih rak in umpi hna seh a ti hna. Cucaah Leisen khua incun Al Bik le Hlei Lian cu Leisen khua incun an rak lak hna i an umpi hna.

CIRANG KHUA

 Culio caan ahcun CIRANG khua ahhin HAUTHENG pawl an rak um. Leisen khua mi nih Hakha Thang Ding sinah a fale an hal hna i Al Bik le Hlei Lian an lak mi hna zong hi Cirang khua i a um mi Hautheng pawl nih an rak doh pah lengmang hna i hna an hnawh tuk hna caah a rak si ti a si. Al Bik le Hlei Lian an put hnu hna zong hin Hautheng nih cun an rak doh rih hna caah Leitak bawi zong nih Hautheng pawl cu hitin do len hna hlah u. Zathang bawi cu nan tei kho hna lai lo tiah ralrin an rak pek hna. Sihmanhseh law Hautheng pawl nih ngai duh loin, '' Ramlak Zathang cu ka rua ka ram an si ko,'' an rak ti. A sullam cu Hakha taktak i a um lo mi, khuate le ramlak i a um mi tham cu kan tih hlei hna lo, kan duh duh in kan tuah khawh ko hna, tinak a si. Voikhat cu Cirang khua mi Hautheng pawl nihcun Leisen khua mi pathum an rak tlaih hna i hreng an khenh hna ti a si. Cu hna cu Leisen khua mi nih an rak tlanh than hna. Hreng an khenhnak hna cu Al Bik nih a ngakchiat lio cu si kaw a sum a tah i sum ruk a si. Al Bik le Hlei Lian an hung upat tikah Leisen khua mi nihcun Cirang i Hautheng pawl cu an va doh than ve hna i Hautheng mi panga an tlaih ve hna. Al Bik nihcun a zat hnu patling a si hnu cu si cang kaw a sum a tah i sumh ruk hreng a khenh ve hna ti a si. Cirang khua mi nihcun kan tlanh than hna lai an ti i Leisen khua mi nih an rak tlanh ter duh hna lo. A hnu ah Leitak bawi an rak auh i, Leitak bawipa nihcun, 'Al Bik te inn innleng lei chuahnak innka hram in inncarlei innki tiang, cu innthlanglei innki incun innvang chuak lak chaklei innki tiang, cun chaklei innki in chakchang hram tiang, buk kan hun lai i cu buk vialte khat lak in fatun nan rawn lai, cuti nan rawn dih lawngah Cirang khua mi Hautheng panga cu thlah an si lai,' a rak ti hna. Cirang khua mi zong cu an hna a tla ve i cuticun fatun cu an rak rawn i cuhnu lawngah an tlanh hna i hreng an khenh mi hna cu an rak thlah hna ti a si.
Cuhnu ah Hautheng pawl cu Zathang bawi pawl ral tih ah khua thlang lei an i thial chin lengmang i atu ahcun Niawtlang, Chuarlung, Lungbun, biapi bik cu Tisi ah an um. Cuka an phanhnak cu Cirang in Saro, Siata, Paimi le Nangotla in Tisi tiang an phan. A cheu cu Thantlang peng LUNG CAWIPI le LUNG CAWITE ah tlawmpal an tang. (Thelakhers by N.E. Pary, P.2.)

VUANGTU  KHUA AN TLAKNAK KONG

Leisen khua mi kha Thangaw nih an rak doh lengmang hna caah an khua run vennak a that deuhnak ah tiah Khuacariat ah an rak i thial. Cu Khuacariat ahcun Hautheng an ngalhmi Fatun incun Al Bik cu khuang a rak cawi ti a si. Khuacariat an um lio ah cun ram an riak i a tu VUANGTU khua hmun khi an rak phan. Mah hlan ahhin Vuangtu khua cu TEK-AU khua an rak ti i HLAWNCHING phun THANGKI le a hawile an rak um cang. Hautheng pawl nih an rak doh lengmang hna i hna an hnawh tuk hna caah THANGKI te nihcun an tiotak than mi a si. Cuka an phanh tik ahcun atu an umnak Khuacariat hmun nakin a zeilei paoh in a tha deuh tiah an ruah caah cuka ahcun i thial u sih law a tha lai tiah an ruah. Cuka ahcun khua to u sih law a tha hnga maw tha lo ti hngalhnak caah ARHLI pakhat an phorh i arkhuan a that le that lo an va zoh. An arkhuan a that caah i thial dingin an hna a tla dih. An khua min cu zei kan ti lai dah an ti tikah, VAUTI pa nihkhan, ''Ka duale keimah hi ka tar bik i, zeikhawm a si ah keimah ka khua min in kan auh ko lai,''tiah a rak ti hna i an zapi in an lung a tlin caah VAUTI an ti i a hnu ah VUANGTU a si. A sullam cu VAUTI timi hi anmah Zotung awchuah ning in chuah thiam loin kanmah Zophei aw chuah ningin  Vawngtu an rak timi a si. Cuticun Vuangtu khua cu Leisen in Khuacariat in a hnu ah vun tlalk chin thanmi a si.

Cu Vuangtu khua an rak tlakmi cu AL BIK chanah a rak si i Al Bik nih Za Bawi, Hniar Kham le Ui Mawng a hrin hna. Za Bawi nih Lian Kung le Ral Dun a hrin hna. Lian Kung nih Do Chum a hrin. Do Chum nih Lian Hrin a hrin. Lian Hrin nih Ral Hei a hrin. Cucaah 1.Al Bik, 2.Za Bawi, 3.Lian Kung, 4.Do Chum, 5. Lian Hrin, 6.Ral Hei an si i kan hnulei chan ruk (6 generations) ah khan Vuangtu khua cu an rak tlak, tinak a si.

KHUABUNG KHUA AN TLAKNAK KONG 

Leitak Hlawn Ceu bawi Mang Hnin I nak a fapa Tial Khar a naupa HMUNTLING nih a hruai hna i KHUABUNG cu Leitak mi nih an va tlak mi a si. Cu lio ahcun anmah Hlawn Ceu phun, Hrang Cem phun, Hrang Cem hrin Har Bawm, Thang Ngan chung phun Bawi Hniar hrin Ui Mang, Thang Ngan chung Thor Pa hrin cheu khat, Aihling phun cheukhat, le Tlu Mang chung phun cheukhat zong an rak kal ve. Vuangtu bawi Al Bik sinah Hmun Tling nihcun, ''Na fapale pathum lakah pakhat nih kanmah kan umpi hna seh law bawi kan tuanpiak hna seh,''tiah a va hal caah Al Bik nih a fapa a laipa HNIAR KHAM kha a rak pek hna. Hniar Kham cu Khuabung bawi a tuan i, Khuabung khua an tlaknak in atu tiang ah -1. Hniar Kham, 2.Lian Hei, 3.Ki Khar, 4.Lian Kung le 5.Lian Hei an si i chan 5(5 generation) a si cang. Vuangtu bawi cu Al Bik fapa Za Bawi, a fapa Ral Dun a fapa Chum Mang ah an chan a dongh caah Khuabung bawi Hniar Kham fapa upa bik LuL Ceu, a fapa Pa Cik nih Vuangtu bawiro cu a va co i Khuabung bawi cu Hniar Kham fapa a hniang bikpa Lian Hei a fapa Ki Khar nih a tuan. Pa Cik cu fapa ngei loin a thih than caah LuL Ceu a nutlai fa Ral Kung nih Vuangtu bawiro cu a va co than. Ral Kung fapa Za Bawi II a si. (Hi Khuabung le Vuangtu tlaknak kong ahhin Leitak khua mi Pu Chia Kam le Pu Van Kung, Khuabung khua mi Pu Chia Hup, Hriphi khua mi Pu Hram Kung  le Pu Tial Cem an chim ningin ka tialmi a si.)

HRIPHI KHUA AN TLAKNAK KONG

Vuangtu khua an tlak hnu caan sau nawn a rauh hnu ah Vuangtu bawi Al Bik naupa HLEI LIAN nih khua a ruat i hika Vuangtu khua i ka um peng ve ko a si ahcun keimah cu zeihmanh hmuh ding le co ding ka ngei ve tung lai lo i zeihmanh ka si te lai lo ti a rak hngalh. Cucaah a hawile kha ram kan riak lai tiah a sawm hna i khua toh a thatnak ding hmun a rak kawlpi hna. Thingtan tu Memu va ah an rak riak. Cuka i zankhat an riah hnu ah RINGLAWT phun an umnak MADE khua an rak phan. Cu lio i Ma-de bawi a simi Ringlawt phun pa kha, 'Khuahmun a that deuhnak kan kawl lai i, cuka ahcun hmunkhat in kan um ti lai. Cuka ahcun keimah bawi ka tuan lai i nangmah cu keimah bantuk in sakhuah rawlrel na ei ve ko lai,'tiah a rak ti. Ringlawt pa zong nihcun a mi pawl he anmah lawngin um in amah lawng nih uk nak cha cun ral nih an kan tei kho deuh lai lo i kanmah ca zongah a tha deuh lai tiah a rak ruah caah a hna a rak tla i a lung a rak tling ve. An phu hnih in Khuahmun an timi ah an hung riak i, an ARKHUANG a that lo caah RUAPUZUNG FIANG ah an rak riak than. Cuka zongah cun an Arkhuan a that lo thiamthiam caah FIANGKUA TONNAK ah an hung riak. Cuka hmun i an riah zan ahcun an ARKHUAN a that caah cuka hmun i khua tlak ding cu an hna a tla i an lung a rak tling. Cun HLEI LIAN cu Vuangtu khua ah a kir i, Ringlawt pa cu Ma-de ahcun a kir ve. Cutikah kan i tong than lai i hika ahhin kan um lan cang lai tiah ni an i tuknak a tlin tikah HLEI LIAN le a hawile cu Vuangtu in, RINGLAWT pa le a hawile cu MA-DE in an ra pok cio i FIANGKUA TONNAK ahcun khua cu an rak tlak. Cu khua cu Hlei Lian chan ah an rak tlak i, Hlei Lian fapa Tin Kham, a fapa Mang Hei, a fapa Thawng Ling, a fapa Khar Luai, a fapa Tin Kham II, a fapa Thawng Ling an si i atu ah chan 7( 7 generations) a si cang.
 

AIBUR KHUA AN TLAKNAK KONG

Leitak bawi THAWNG CEU a chan ah, Thang  Ngan chung Mang Lung hrin PHUN KHAM hi Leitak bawi he cun i remlonak le i mawhchiatnak a rak ngei. Cucaah SURNGEN bawi sinah a rak kal i, 'Nan ram chungah khua nan ka tlakter ko lai,'tiah a rak nawl hna. Sihmanhsehlaw Surngen bawile tlang pawl nih, 'Nang mah lawng cun kan in zum deuh lo, Thang Ngan chung Lian Bawi hrin pakhat i sawm hna law anmah nih an in umpi lawngah khua hi nan to kho lai i, nan hmun kho lai,'a rak ti. Cucaah Lian Bawi hrin PU TIN TLUNG fapa PU LAIHNIAR kha a rak sawm i kan tlak khawh ahcun nangmah nih bawi na tuan lai tiah bia a rak kam. Lai Hniar cu a hna a rak tla ve. Cucaah Leitak bawi he buainak ding lam an rak kawl i, Thanghawr va ah denhtluang an rak denh lio ahhin khuabawi nih a hmaisak in mi zapi nih a hnulei in zulh in nga kha an char phung a rak si nain, Thawng Ceu kha Lai Hniar nih  a vun chawkanh i Thawng Ceu nih lai Hniar cu a thiangthunh in a rak tuk.

Cucaah Thawng Ceu le Phun Kham le Thang Ngan chung Bawi hniar hrin pa Lian Hram nih anmah a daw deuh mi an unau le an cingla rual chan pawl kha an sawm hna i Surgen ram ah khua thar kan tla lai an rak ti hna. Cutikah Leitak bawi le tlang nih Haukapi in zupu an rak on kanh hna. A sullam cu Leitak khua chungin a lengah chuakin pem ngam hna hlah seh tinak caah a rak si. Sihmanhsehlaw duh loin an rak pah chih i AIBUR khua cu A.D. 1808 hrawngah an rak tlak. A hnu ah an cingla an rualchan pawl kha an hun sawm chin lengmang hna caah Leitak nih Uico ril an rak zam kanh than hna. A sullam cu Aibur lei a kal cang mi paoh cu Leitak ah an kir than ahcun chiat hna seh tinak a si. Cu lio ahcun SIAPHU an timi hmun ah an rak um hmasa. Ngandamnak a tha deuh lo an ti caah Aibur khua hlun hmun ahkhin an rak i thial than. Cu hmun cu Ai Lawngte a si caah AIBU an rak ti i a hnu ah AIBUR ah a cang. Cu AIBU i an rak i thial cu A.D. 1813 hrawngah a rak si. Cun hi Aibur khua hmun hi ti a har deuh caah PU SA KHAWNG le PU HNIANG MANG hohatnak in 1969 kum thawkin atu i an umnak AIBUR KHUA THAR hmun ahhin an rak i thial than. Leitak in Aibur khua tlak awk i an rak kal lio ahhin Pu Lai Hniar a pa Pu Tin Tlung a rak nung rih i a tar bel a tar ngai cang ti a si. Aibur lei zong cu amah tein a rak kal kho ti lo i a puak in a puak i an kalpi an ti. Cucaah Aibur khua an tlaknak in atu tiang ah - 1.Pu Tin Tlung, 2.Lai Hniar, 3.Sang Bil, 4.Sa Khawng le 5.Rum Thang an si i chan  5(5 generations) a si cang.

CAWNGTHIA KHUA AN TLAKNAK KONG

Cawngthia khua cu Hlawnching phun KAN CHA le a hawile nih hmasabik ah an rak tlak. Kan Cha fapa - Khua Kulh a fa pa - Thor Tlung a fapa - Khamh Rei a fapa - Khamh Tial a fapa -  Dar Kham a fapa - Hlaum Ung a fapa - Lai To a fapa - Hmun Ung a fapa - Tei Kulh a fapa - Mang Lal a fapa - Lal Thang a fapa Hram Hlei le a nau pa an si. Cu caah Cawng Thia a rak to hmasa bik tu Kan Cha a chan in a tu i Hram Hei a chan tiang ah hin chan 13 a si cang. Ahmasabik antlak ka ahcun Ngun nu lung ah an rak um. Cu hnuah Hriang khaw ah an rak i thial. A voi thum nakah Khua kui ah an rak um. A voi li nakah Faiceu khua (cawngthia khua hlun) ah an rak um. A voi nga nakah 1957 kum in khan atu an umnak Lim tiangah an rak i thial.

Ankhua min hi a hlan ahcun Khua kui an rak ti tawn. Phaizawng Mang Sui nih Khuang a rak cawi lioah thing an rak thiah hna i Ruacong in Zuhui an rak pek hna. Cong in kan thiah mi hna an si an ti i Congthiah tiah an rak ti hna. Cucaah Congthiah timi cu a hnuah Congthia ah a cang. Dar Kham a chan ahhin Hakha Zathang bawi Tin Kual kha  an bawi caah an rak lak. Tin Kual fa -  Deng Thang a fapa - Za Hnok a fapa - Tin Kar le Van Dul. Van Dul a fapa - PaKhu a fapa - Tin Kual a fapa - Chiah Khar an si.
 

PHAIKHUA AN TLAKNAK KONG

Cawngthia bawi a laifa veve a simi 1.VAN DUH, 2. RAL HEI nih Buanlung khua in siseh, (1) Ni Vung, (2) Lian Hluai,   3. THAWNG HNIN, 4.THAI CAWN le Leitak khua in  1.TIAL HRAM le 2. KHEN KAR kha an sawm hna i A.D. 1870 le 1895 karlak ah an rak tlak. Cu khua an tlak ka ahcun CAWN TLANG timi hmun ah an rak um nain 1980 kum thawkin khan atu an umnak hmun ahhin an rung i thial. 

HMAWNGTLANG KHUA AN TLAKNAK KONG

Mirang cozah chan ahcun Khuabawi le ram uk bawi pawl kha meeting an tuahpi hna ah Khuate a ngeimi kha RAM-UK BAWI an ti hna i thutdan sang cungah an thutter tawn hna. Khuate a ngei ve lomi anmah umnak khua khat lawng a ukmi cu KHUABAWI an ti hna i thutdan niam deuh cungah an thutter tawn hna. Leitak bawipa Pu Mang Hnin cu khuate a rak ngeih ve lo caah thutdan niam ah a rak thu tawn i, amah nih a lung chung in a nautat deuh mi hna maw asiloah amah tluk lawng i a rak ruah mi hna maw nih khuate an rak ngeih i thutdan sang cung i an thut a hmuh tikah a lung a fak i a ning zong a rak zak ngai tawn.

Cucaah Aibur khua mi Thang Ngan chung phun bawi Tling  hrin  MAWNG KIO kha,'Hmawngtlang ah khua na tla lai i keimah ka khuate in an um lai. Khuabawi na tuan lai i Mirang cozah an kai hnu in na sunghmi cu hlan i Aibur khua ah na hmuh tawnmi Sakhua -rawlrel pawl kha na hmuh than lai,'tiah a rak ti. Cutikah Mawng Kio nihcun Aibur khua i a sunghmi vialte kha hmuh than a duh caah a hna a rak tla ve i, Hmawngtlang khuatlak dingah Leitak ah a hung pem. Leitak incun Mawng Kio le a hawile pawl inn 7 cu A.D. 1930 hrawngah Hmawngtlang khua cu an hun to. Mirang cozah nih inn 30 nan tlin lo ahcun khua kan in pe hna lai lo an ti caah Leitak khua mi unau pahnih pathum chuak vialte kha pakhat cio nih Hmawngtlang ah Mawng Kio sinah nan kal lai i nan um lai tiah Mang Hnin nih a rak ti hna.

Cutikah Leitak mipi pawl nih 'BELHARPI nel khuachia nih a kan that dih lai lo maw? Leitak in na kan thawlmi a si ko, cunak cun Hriphi asiloah Cawngthia zongah kan pem deuh lai,'an rak ti. Cutin an ti cun khua dang tu ah an pem taktak sual lai ti a phang ve i a rak hnek ngam than hna lo. Anmah Mawng Kio te zong cu Mirang nih inn 30 nan tlin lo zongah LEI NAN THUAN ahcun khua kan in pek ko hna lai an ti ko hna nain, Krifa an rak si rih lo i LAWKI biaknak an si caah BELHARPI nel khuachia cu an rak tih ve i LEI cu an thuang ngam hoi lo. Cucaah Mirang nih, inn sawm le nan tling lo i Lei zong nan thuan duh tung lo caah khua kan in pe kho hna lo an rak ti hna i Hmawngtlang khua cu a rak tio than.  Cuka ahcun kum 5 hrawng an rak um.

Cuhnuah PHAIPHA khua thar mi ZA KHAR le a hawile nih A.D.1940 Nov. ah Mawng Kio te an tio tak mi Belharpi nel le a pawngkam Thanghawrva hrawn hrawng vialte lei tuah awk a tha lai ti an theih caah ram zoh duh ah Leitak ah an rak ra. Mang Hnin a um lo caah an kir i a hnu ah Mang Hnin nih ca a kuat than hna i 6-12-1940 ni ah Leitak an phan than. Cun 1941 kum Febuary thla chungah Zephai civui an kal lio ah Phaipha (B) in lei thuan a duh mi vialte kha an min cazin an lak i an kalpi hna. Cutin an zoh hnu 1941 kum chungah cun Phaipha (B) in inn 7, Dongva khua in inn 3 le Leitak khua in inn 1 (Pu Chum Kung) tiin inn (11) nih Hmawngtlang khua tlak dingin Leitak in an pok. A hmasa bik ahcun Belharpi nel i Pu Thang Cem le Pu Van Ni an Lei thlam saknak hmun ahkhin an rak um. Cu kum lila ahcun CITIVA pawngah an rak i thial. Cun 1942 kum ah atu i HMAWNGTLANG khuahmun ahhin an rak i thial i cu kum ahcun Mirang cozah nih khua an pek colh hna.

LEITAK KHUA THAR AN TLAKNAK KONG 1964 kum ah Leitak khua hlun in atu Leitak khua thar ahhin a dihlak in i thial dih dingin min an rak thut i Zipeng (Falam) zung ah an rak sawk. Falam Zipeng zong nihcun thialnak nawl a rak pek ve hna. Cu lio cu Leitak khua chungah Pu Dar Ceu khuabawi a tuan lio a si. 1965 kum in thial hram an thawk. Asinain a hnu ah an lung aa khah than lo caah a cheu kha khua hlun hmun ah an tang i Leitak cu khua hnih ah aa then. Cu khua hlun i a tang mi hna cheukhat cu khua thar lei thial le an duh lo, khua hlun ah le an um duh ti tung lo i 1979 kum ah ZiPi ah an rak i thial. 1980 kum ah Thantlang peng Myone council pawl nih Leitak (A) in kauhchap mi Sang thar tiin Leitak (A) khua i veng asiloah sang pakhat in umnak nawl an pek ve hna.

LAWNGTLANG KHUA AN  TLAKNAK KONG
 Khuabung khua in HNIAR KHAM fapa LUL CEU nih amah bawi a tuan chung asiloah a chan chungah a fanu va Sa thlawng  hrin Zathang phun Za Kio kha LAWNGTLANG khua cu a tlakter. Za Kio fapa - Hre Kung a fapa - Sang Kung a fapa - Lian Cung an si. An tlak nak in chan - 4- a si cang.

HLAMPHEI KHUA AN TLAKNAK KONG

Khuabung hawi LUL CEU fapa PA CIK nih a fapa SAI DUN kha HLAMPHEI khua cu amah chan chungah a rak tlakter.

TLUANGRAM KHUA AN TLAKNAK KONG

Vuangtu bawi ZABAWI chanah BUAL peng leiin ram an kan et sual lai ti an phan caah TLUANGRAM khua cu a fapa CEU LING a rak tlakter mi a si. Cu Ceu Ling incun atu i atu chin a si mi Mang Chum tiang ahhin chan -4- an si cang.

NGALANG KHUA AN TLAKNAK KONG

Vuangtu bawi ZABAWI chanah NGALANG khua cu an rak tlakter hna. Za Bawi nih khua a tlakter hmasa  bik micu Lahnin Thang pum a rak si. Thang pum cu fapa a ngei lo i a nau Lo Hnawm nih a ro a rak co. Lo Hnawm fapa cu Hmung Kio a si. 

ZEPHAI KHUA AN TLAKNAK KONG

Vuangtu bawi ZABAWI chanah ZEPHAI khua cu a salnu Sung Tang le a fapa kha nel i a thlah mi a Naa pawl a rak hngah ter hna nak in a hnu ah khua ah an to beh mi a si.

KZABUNG KHUA AN TLAKNA

Hriphi bawi KHAR LUAI sinah LEITAK khua mi KIO LIAN nih na ram chung ah na khuate in khua na ka tlakter ko lai tiah a rak nawl i KIO LIAN le a hawile nih an rak tlakmi a si.

PHAIPI KHUA AN TLAKNAK

 Hriphi bawi KHAR LUAI sinah PHAIPI NEL khi Lei thuan an duh caah LUSHAI miphun a simi nih a rak nawl i A.D. kum ah an rak tlak. 1959 kum ah Hriphi khua i MANG DUN khuabawi a tuan lio ah Phaipi timi khua min kha hloh in Hriphi khua kha cuka ahcun thial hram an rak thawk. Cu caan thawkin PHAIPI timi khua min cu a lo i HRIPHI (B) tiah an ti. Zeicahtiah Phaipi lei i aa thial duh lo mi pawl kha HRIPHI  khua hlun hmun ah an tan caah cu hna cu HRIPHI (A) an ti hna i, PHAIPI lei aa thial mi pawl kha HRIPHI (B) an ti hna.

Hi cung lei tial mi khua hna lengah ZOPHEI ram chungah Khuabung (b), Tluangram (B), Vuangtu (B), Zephai (B) tiin ZOPHEI RAM chungah Khua (19) kan um. Culengah atu ah India ram chungah a ummi (1) Ainak le (2) Siata zong Vuangtu in tlak chin mi an si ve. Hi vialte hi ZOPHEI minung kan si.

ZOPHEI RAM CHUNG UMMI MIPHUN HNA

1. Zathang ...................Hakha chuak an si.
 2. Cinzah ....................Thantlang chuak an si.
 3. Hlawnceu ................Falam peng Mangkheng chuak an si.
 4. Khenglawt ...............Hakha chuak an si.
 5. Thangnganchung ......India ram Salua tipum in a chuak mi an si.
 6.  Sawibia ................. India ram Salua tipum in a chuak mi an si.
 7.  Hmunhlei ............  ..India ram Salua tipum in a chuak mi an si.
 8.  Aihling(Eihlun)..........India ram Salua tipum in a chuak mi an si.
 9.  Mualhlun...............  Thantlang lei in an chuak.
10. Lianchingchung .......Falam peng Mangkheng chuak an si.
11. Sakhawng ..............Ditto........................
12.  Sarum ...................Lautu peng lei in an hung chuak.
13. Hleikel ..... ..............Miram peng lei in an hung chuak ve.
14. Zawtlui ..................  Leitak khua in nichuak lei i  a um mi Sakangtlang Siaciapaw timi hin Leitak ah an lut i khuazei   in dah cu ka cu an phanh ti kan hngal lo.
15.  Khupchawn ..........    Senthang  peng  in  a rung  lut mi an si.
16.  Thianhlun ..............    Senthang peng in a rung lut mi an si.
17.  Tinthe ..................     Senthang peng in a rung lut mi ansi.
18. Tluhlawng .............     Hakha lei in an chuak ve.
19. Tlumang chung ......      Hakha-Thantlang  lei in  zophei ram
                                 chungah an lut ve.
20.  Hlikhing ................  Miram peng  le Lautu peng  lei in a
    hung lut mi an si.
21. Thangtlung.............  Hnaring in an hung chuak ve.
22. Suntei................... Senthang  peng lei  in a lut mi an si ve.
23. Sawmhal..................     Senthang  peng lei  in a  lut mi an si ve.
24. Hlehlu......................     Lautu peng  lei in  a hung  kai mi an si.

 25.  Khuplia (Lailung).....      Lautu peng lei  in a hung kaimi an si  ve.
 26. Hrengsal..................      Lautu  peng lei in a hung kai mi an si.
 27.   Vuangtu chung......... Zotung lei in a chuak mi an si.
 28.  Bawitlai chung.......... Thangnganchung he Salua lei  in a
     chuak mi an si ve.
 29. Pa-U......................... Senthang peng in an ra.
 30. Hranglung chung...... Hakha in a ra mi an si.
 31. Vaingam chung......... Hakha in a ra mi an si.
  32. La Hnin phun .......... Lautu ram in a hung kai mi an si.
 33. Keiraw..................... Senthang peng in an ra.
 34. Zinghlawng............... Hakha lei in a chuak mi an si.

ZO SULLAM

Falam, Hakha le Thantlang peng chung i anmah le anmah Lai miphun kan si aa timi hna nihcun ZO kan si ti cu an duh hrim hrim lo. Zeicahtiah kan mah 1. Zophei, 2. LAUTU, 3. MIRAM, 4. ZOTUNG le 5. SENTHANG, ram chung i a ummi pawl hi ZO an kan ti. Annih pawl an ruahnak ahcun hi ZO an kan ti mi vialte hi cu nunphung le fimnak a ngeilomi (uncultured and uncivillized) tiah an kan ruah. Cucaah annih an ruahnak ahcun anmah tluk le  anmah bantukin nunphun le fimnak a ngeilomi an si ti sullam ngei in an thlanglei deuh i a um mi kanmah pawl cu ZO an kan ti tawn.(ZO History by Dr. Vumson, P.2.)

Cun  F.K Lehman nih a tialmi The Structure of Chin Society timi cauk p.3 nak ahcun Zo timi biafang cu thil umtuning zeihmanh a hngal lomi (unsophisticated) tinak caah Lai kan si aa timi hna nih an hman mi biafang a si a ti ve. Hi a cunglei bia he aa tlai in Hakha kan rak um lioah Zo lung awng lo, Ai thi luang lo tiah Hakha nih an ti tawn tiah Pi. ...Nu Thai..(Ni Bu nu)nih a rak ka chimhmi he khan aa kheng ngaingai.
 

Sihmanhsehlaw, Tuluk ram i Tang pennak an palai (diplomat) pakhat a simi Fanch'o nihcun Chindwin nelrawn ah Pennak pakhat a um i an bawile pawl cu ZO an ti hna tiah A.D. 862 ah a rak chim. The Manshu; Book of Southern  Babarians, Cun Kawlram chung i missionary a phan hmasa bikmi R.C.M. Father Sangermo nih 1783 A.D. ahkhan A Description of the Burmese Empire, Rome, Parbury, Allen and Co. MDCCCXXX11 cauk chungah JO miphun an um tiah a rak tial ve.

Tidim peng Buanman khua mi Capt. Khup Za Thang nih Genealogy of Zo (Chin) Race of Burma, Rangoon, 1974 ahcun a hlan ahhin ZO timi pa pakhat a rak um i amah tefa pawl cu nihin i ZO (CHIN) pawl hi kan si i, cu pa ZO a chan incun atu tiang ahhin chan (generation) 27 a si cang tiah a tial ve. Hi a cunglei bia vialte kan ruah tikah Falam, Hakha, Thantlang i Lai miphun kan si aa ti mi hna nih ZO timi biafang cu nautatnak le zeirellonak in hmang hmanh hna sehlaw hmaihngal  ngaiin ZO kan si aa ti mi kan LAIMI a siloah CHIN MIPHUN vialte cu ZOMI kan si dih ko an ti. Cucaah hlan deuh lio i kan mifim le pupa hna nih CHIN MIPHUN (LAI miphun) vialte Baptist Biaknak hawikomhnak Bu cu, ZO lawngte kan si dih ko ti an hngalh caah Zomi Baptist convention tiah an ti i atu tiang zongah cu min cu an hmang rih ko.

Cucaah kan fanau vialte hna ZO kan si hi nan ning zak hlah seh. Mi nih ZO an in ti hna zong ah i fahsak hlah u. Hi ZO timi biafang he aa tlaiin-Leitak Tial Khar a farnu NI KAI nih hla pakhat a rak phuah i: Kan pu Tin Thang a lian e, Sunthla bawi ngai kan semnak, Zo le Miram kan ti hna kaw, Hodah kan ngai Mang Thlia hniar..a rak ti. Cun Surkhua bawi Van Kio a farnu pakhat..nih :Zopa ti tawn hlah law, khuachak Hakha zong nih, Kanmah dang ah Cerlian Ni Kung to Mang Thian Hlun, Kan lai ngeih cia sia bung ei..a rak ti ve. Cun LAUTU bawi an vahla ah: Zorim e nam ti hlah u law Hakha Thantlang rual aw, A cuai in thlai sehlaw Zo bawi kan khing rit cem lai dah e ... an ti ve.

Hi a cunglei i hlan lio kanpipu pawl an hla ka tialmi hi porhlawtnak le ruamkainak caah ka tial mi a si lo. Ka chim duhnak cu ZO si hi zahpi awk a si lo i huat awk zong a si lo ti tu a si deuh. A ngaingai cu ZO kan si zongah LAI kan si zongah minung cio kan si ko i kan i tluk dih ko ka tinak a si. Hlan lio chanah ZO kan bawile a si ve mi VUANGTU bawi zong Pathian nih thlua a chuah tik hna ahcun kan Lairam bawi vialte lakah an sakhua-rawlrel  a ngan bik mi an si ko. An hla hmanh ah: Kan phun e thlen thiam sehlaw Cinrung hlum Nang bawi he'n, Tlang hra thuat ah sal sawmnga renh cin, Ciatlung kan i siang hnga lo .. an rak ti. Cun Vuangtu bawi Tial Hlei ca i Hakha bawi fanu an rak hal lio ah, Hakha bawi hmanh nih: Mang zong nan lung tla lo e, Ka dawt khun thlang dim cu, Hngal thiam hlah hna Thlang vairang bawihawi Ciatlung kan i thim lo maw ... tiah Vuangtu bawi cu hla an phuah hna. Cucaah ZO kan si zongah minung, LAI kan si zongah minung cio kan si ko i kan herhmi cu kan biakmi vancung Pathian thluachuahnak lawng a si ko. Pathian thluachuah kan hmuh le hmuh lo tu hi biapi a si. Pathian thluachuah kan hmuh khawh nak hnga amah Pathian tih bu tu in nung kho zungzal ding in i zuam chin u sih law i ralring peng ko u sih.

LAI TUAN BIA

Chin Tuanbia

Chin Tuanbia 

Chin tuanbia hi a tial a har ngai. A raung cu hlanlio ah ca kan rak ngeih lo caah hin kan tuanbia hi can sau a rauh tik ah cun a rak tlau dih. A thei mi le a hngal mi kan pi pu te nih an kan liam tak dih. Lai history ka rak tial lio ah hin ka professor pa Dr. Than Tun nih ka tial mi voihnih tiang a ka hlawt piak i Chin ram ah va kir law na tial mi pawl hi fek deuh in a dirkamh kho ding le a bawm kho ding bia le hla le hlan lio thlacamnak pawl vialte va kawlchap rih a ka ti.

Kan ram ah cun a voi thum nak ka kal i ka tial mi cu ka pek than. Dr. Than Tun nih a ka ti mi cu ” a tu hi nan pi pu te pawl an bia, an hla le hlan lio an thlacam ning zong a tlau cuah mah cang. Hmailei kum 20 ah cun a tu na kawl, nan hmuh khawh mi hi nan hmu ti lai lo. Cu caah heh tiah kawl seh tiah kan ti hram mi a si” a ka ti. A tu (1980 in 2002) a si cang i kum kul chung ah hlan lio kan pi pu te an bia le an hla a thei mi an tlawm tak tak ko cang.

Miphun pakhat kan si kan i ti ve nain kan tuanbia hi a ho hmanh nih tling te le fiangfai in kan

thei, kan tial kho rih lo. Atu ka tial mi kan history hi keimah ka hmuh ning lawng a si i, a dang mi thiam pawl he a lawh lo nak zong a um ko. Kan theih mi kan history hi tial cio lengmang uh si law cu a tling deuh mi kan tuanbia hi a chuah pi te ko lai.

Chin miphun kan tuanbia hi kan tial tik ah miphun dang pawl nih an rak tial mi ca le hlan lio chan i a rak cang mi thil sining zoh chih in a si kho bik lai tiah ruah mi hi tial a si. Cun history kan tial tik ah hlan lio record pawl a um lo caah history taktak tiah fek tein dir pi ding awk zong ah a thazang a der ngai ko. Sihmanhsehlaw ka tial mi cung ah a tling lo mi le a bau mi kha a thei mi nih rak ka chap piak chih te ko u.

CHIN miphun hi Burma ah Chin ram, Rakhine ram, Magwe ramthen, Peku ramthen, Sakaing ramthen, Irrawady ramthen ah le India ah Mizoram, Tripura, le Manipur, Assam, Bangladesh ah Chittagong tlang thluan vialte ah a tam bik an um. 1901 kum ah hin a zapi milu lek 6 nak tam

an si i Kachin hi lek khat fai lawng an rak si. 1943 kum ah cun Burma ah Chin miphun 350,000 le India le Pakistan (atu Bangladesh ) ah Chin le Kuki 554,842 an um. Hlan lio te in miphun ngan pakhat a rak si ve mi CHIN miphun hi zeiruang ah dah Chin tiah mi nih an ti hna i an mah te cun an i ti fawn tung lo ti mi hi mi tampi nih an mah le ruahnak cio kha an tial.

Chin miphun tel in Tibeto-Burman chungtel miphun hna kan i thendan cu

a tang lei bang teng-nge in ka suai.

Austro-Thai Sino-Tibetan Austro-Asiatic

Tai-Chinese Tibeto-Burman Karenic Mann

North Assam-mishmi Assam-Burman Tobeto-Himalaya

Lolo Burman Kachin Chin Thet Naga

Asho Cho Khumi (M’ro) Laimi Mizo Zomi Thada (Kuki)

A tu nichuah thlanglei Asia ram i a um mi vialte hi cu Tuluk ram in a ra mi lawng te kan si ti cu mifim tampi nih an chim cang. Atu Tuluk ram ah hin Han miphun hi mitam (majority) an si i million 940 (92%) leng an si. Minority hi miphun 56 an si i million 60 leng (6%) fai lawng an si. Tibeto-Burman hi atu Tibet ah 60 million hrawng, Nepal, Bhutan le China ah million 20 hrawng, le Burma ah million 40 hrawng an um. Tibeto-Burman pawl cu B.C. 2000 hrawng ah cun a tu

Tuluk ram Kansu State, khualipi Lanchao hrawng ahkhin an rak um. Cu hna pawl cu Tuluk nih Chi-ang tiah an rak auh hna. Hi hna cu tuu le mehheh a zua mi phun an si i Tuluk cu caw, naa le vok a zua mi phun an si. Tuluk nih Chi-ang pawl cu an rak tuk lengmang hna i an tlaih mi hna pawl zong an khuahrum biaknak, raithawinak ah an rak hman hna.

Hnahnawhnak an pek tuk hna caah Kansu nitlak lei ah an I thawn (thial). B.C.1000 Chin siangpahrang pawl chan ah atu le atu an rak tuk lengmang thiamthiam hna. Cu ca’h thlang lei ah an i thial than hawi i kum saupi an rauh hnu ah a tu Tibet le Burma ramri hi an rak phan. Emperor Ch’in Shih Huang Ti (246-210 B.C) nih Great Wall a rak sak tik ahhin mi tampi a tlaih hna i rian a tuanter hna ti asi. Hi Great Wall sakter ruang ahhin thlang lei a zam mi miphun 12

an um i Lai miphun pa 9 le Miaos miphun pa 3 an i tel. Lai miphun pa 9 hna cu a tu India le Burma kar lak tlangpar ah an um tiah Gogoi nih cun a ti3. Sihmanhselaw hi ruahnak hi cu pawm khawh awk ah a har ngai ko.

Thil pakhat ruah awk a um mi cu Chou dynasty(1122-770 B.C) hi Tuluk ram chak lam ah an dirh tik ah Chi’ang pawl nih Chou dynasty an dirh khawhnak ding ah tam pi an rak bawmh hna. Cu tik ah Tuluk nih Chi’ang pawl cu an ral chin chin hna. Cu hlan ah Tuluk siangpahrang Wutin (1334-1281 B.C.) chan zong ahhin ralkap 13000 he Chi’ang pawl cu a va tuk hna ti hi kan hmuh. Cu caah Tuluk le Chi’ang pawl hi hlan lio te in a rak i tu tawn mi an si, Tuluk zong nih an tei thlu kho hna lo i Chi’ang zong nih an do hlo kho thlu hna lo. Chin dynasty a donghnak lei siangpahrang Hsien Kung (384-336 B.C.) chan ahhin cun Chi’ang pawl hi fak pi in a tuk hna. Cu caah Chi’ang pawl caah a tha bik mi cu hmasa kan chim bang hmun dang lei i thawn piak a si ruangah Tibet nitlak lei in a hnu ah thlang lei ah an i thawn chin lengmang.

Hi tin ral ruang ah Ch’ang pawl cu an i then caah hmun khat ah kal khawh lo in a cheu cu Tibet ah an tang, a cheu cu Himalaya tlang lei an panh, a cheu cu thlang lei Kawl ram lei an panh nak hi asi. Atu kan chim lengmang mi Chi’ang pawl cu Tibeto-Burman pawl an si. Tibeto-Burman pawl hi hlan lio te in an puu le min hi an tefa ah khirh (patronymic link-name system) than a hmang mi an si. Chin siseh, Kawl siseh, Lolo le a dang miphun pawl zong puu le min hi an

fa le min ah an khirh tawn. Atu tiang Lolo le Mru pawl cu fel tein puu le min khirh hi an hman nain a dang pawl cu fel tein an hmang ti lo.

Tibeto-Burman chung tel Assam-Burman pawl Kawl ram a rak lut mi hi miphun pa 6 an si. Chin, Thet, Burman, Kachin, Lolo le Naga an si. Pio hi Tibeto-Burman cu an si ve ko n.ain zei group ah an i tel kan thei lo. Assam-Burman group chung in kawl ram ah hmasa bik a lut mi cu Chin miphun an si.4 Chin miphun cu A.D. 4 kum zabu a lai hrawng ahhin Hukong valley ah an rak phan cang.5 Chin miphun kawl ram an rak luh lio ahhin Pio miphun le Mon miphun hi kawlram ah na rak um cang. Mon hi cu Tibeto-Burman chungtel an si lo, Austro-Asiatic tang Mon-Khmer an si. Assam-Burman group pawl Kawl ram an luh tikah an zawh mi lam hi an i dang cio. Chin miphun cu kawl ram nitlak-chaklei in an rak lut, tlangsang, hawr thuk, lam harnak an rak zulh caah, harnak inkhawhnak, ralthatnak, zangthawnnak timi pasal tha sinak cu an ngei nain nunphung a thanchonak he an i hlat caah an nunphung cu a niam deuh ve.6 Irrawaddy tiva nichuah lei kam vialte hi cu Pio miphun nih hmunhma an lak dih cang. Tagong, Hanlin, Maingmaw, Vishnu, Srisetra timi khua vial te hi tiva pawng lawng te an si. Shan ram tiang Pio an um. Kawl ram nichuah thlang lei ah cun Mon nih hmunhma an lak fawn cang. A lawng mi hmun cu Chinduin nitlak lei hi asi i cu ka cun Chin pawl nih hmunhma an lak ve. A cheu cu Irrawady tiva nitlak lei kam thlanglei pi tiang an va zawh i an um. Cu hna cu Asho Chin pawl hi an si.

Chin miphun kip (tribe) nih kan rak thawhkehnak hmun hi Chinn-lung, Chhinlung, Chie’nlung, Chinglung, Ciinlung, Jinlung, Sinlung,Shinlung,Tsinlung timi hmun in a si7. Hika an rak um bal tinak hi hla, tuanbia te pawl zongah tampi a rak um.8 Kan ram I nationalist le upa tam ial zong nih hi ruahnak hi an pom ve. Kan pu pa an chuahnak, an kehnak asi a timi tampi an um. Chinn-lung timi hi hmunhma min zong asi kho, lungkua zong, lung nganpi zong asi kho an ti. Ca a ngei lo mi miphun kan tuanbia tialnak ahhin miphun kip (tribe vialte) an chim mi a lo, hla zong ah a um, tuanbia le thlacamnak zong ah a um ah cun secondary source ah cun hman khawh a si.

Primary source tluk cun a tha a thawng lo. Chinn-lung hi micheu nih cun Tuluk ram, a cheu nih Tibet, a cheu nih Chiduin tiva kam ah a um ti zong in an ti. Chinn-lung hi hmunhma min asi ah cun khawika hmanh ah a um rua lo. Tuluk ram zongah hi-min le hmun hi map chungah an zoh len zongah an hmu kho lo.9 Lungkua asiloah lung nganpi hawi asi ahcun kan biak mi he zong a pehtlaih kho i, Shan ram, Ywangan khua pawng i Pada-lin lungkua bang kan umnak kua zong a si kho maw tihi ruah than awk a um. Pakhat ruah awk a um than mi cu B.C.2000 hrawng lioah Tibet ram ahhin Chin miphun le an phunkhat hawi Tibeto Burman pawl cu lungchan a donghnak lei (Neolithic) umtuning in khua an sa cang. An ser mi tlak-um pawl zoh tikah a tha tuk i cu chan lio i a dang vawlei cung tlakum vial nak hmanh in a tha deuh.10 An khuasak dan cu tuu le mehheh pawl zuat in a paw a cawm mi an rak si. Satil a zua mi an si tik ah hmunkhat ah can sau zong an um kho lo, i thial leng mang an hau. Satil caah ramhring an kawl lengmang caah lungkua chung an um hmanh ah can sau an um kho lai lo. Cun Neolithic chan an si cang caah lungkua, thingkua khuasa phun cu an si ti lo. An ser mi tlakum zoh tik ah an khuasak dan an rak zaa ngai cang. Lungchan a thawkka bantuk in hnipuan lo in a um phun an si ti lo. Kala (India) nih lapar an ngei, Tuluk nih puu an ngei hna i hnipuan an tah. Sihmanhsehlaw Tibeto-Burman pawl cu thingkung hawng (bawri hri) bantuk hi an rak hman cang, akhiang (color) zong an buh khawh cang. Thilpuan te hna zong an tah thiam cang. Cu caah Chinn-lung timi min hi kan pu pa chuahnak, kehnak lungkua zong si kho lo. Pakhat ruah awk a tangmi cu biaknak he a pehtlaih mi lawng a si cang. Kan pi pu hna nih an rak biakmi, an rak do mi (an himnak) (lungpi) tu a si kho bik.

Chinn-lung timi lungpi, asiloah thil pakhatkhat an biak ruangah Chin tiah an kan auh cu a si hlei fawn lo. Burmese pawl cu kanmah nih Kawl kan ti hna, an mah te in Mianma an iti. “Mian” ti cu kawl holh in a rang (quick, fast) kan ti hnga, “ma” ti cu a cak, a hak tiah kan ti hnga i Mianma miphun cu an cak, an thawng, an ran caah Mianma an ti hna kan ti ah cun mi nih an kan nih ko lai. Cu bantuk cun Chin cu Kawl he ral an i do bal lo, an i daw i ka kawi, ka dua tinak “a chin:”, “a chin:chin:” in a thawk , asiloah paiper an i bei caah ti hawi hna in kan chim ah cun Socialist cozah nih pyithawngsuh taingyintha mya nyi-ah-ko an ti bantuk asi ko. Kanmah Chin lawng paiper kan phawr lo, Kawl zong an phawrh ve ko nain kan phawrh ning tu a dang. Chin nih keng in kan phawrh i Kawl nih liang asiloah luu in an phawrh. Paiper phawr cio cio kan si. Chin ve ve kan si lo. Chin le Mianma kan si ko. Kuki tiah mi tampi zong in an kan ti fawn.

Kuki timi min cu Bengali holh asi i “tlangpar mi” tinak a si. Hmasa bik hi min kan hmuhnak cu 1776 ah Capt. Lewin nih “Cucis” tiah a tialmi ah a si.11 Hutchison nih a tial mi ahcun Kuki pawl nih Chittagong I nelrawm hmun cu khuasak um ding ah 1777 kum ah an rak tuk tiah ati.12 William Shaw nih cun 1792 ah Asiatic Journal, II, xii ah hmasa bik kan hmuh a ti.13 Zeikhawm asi zongah Bengali pawl nih tlangpar mi tiah an auh sawh sawh nak a si caah kan miphun min a si lo zia cu a fiang. Cu ca’h kei nih cun Kuki-Chin timi min cu ka hmang ti lai lo i Chin timi lawng tu in ka tial lai.

Chin cu kan chuah pi mi min asi ko. Pio le a dang miphun tampi zong anmah te in a i auhnak cu a dang, mi nih an auhnak hna min cu a dang asi ve ko. Zei ruangah Chin an kan ti timi biahalnak hi cu lehawk ah i zuam ding asi lo. Chin timi min hi hmasa bik catial in kan hmuhnak cu Pakan chan lungca (lungca no 78kha/32) ah a si, Chinduin hi (lungca no 33 237/2) ah a si. Chin miphun le an umnak an ram kawng asi ko. Cu chan lio ahcun Chin ram le Kawl ram ramri hi Mungzua khuachak meng 21 a hlatnak Alung (tinbaw in nan kal ahcun Mungzua phak lai ah Chinduin tiva pi cungah electric hri an zamnak hmun te kha) tiang a si, Chin umnak hmun poah cu kawl nih an tu lo.14 Chinduin tiva nitlak lei hi cu Chin miphun umnak hmun asi i a tu Pohpa tlang hrawnghrang vialte, Thazet, Minbu, Pakuhku, Thilin hrawng vialte hi Chin miphun an rak um ti asi.15 1860 hrawng tiang hman ah hin Pohpa apawngkam nichuah lei ahhin population a cheu cu Chin miphun holh, fenh-aih le phunglam a hmang mi lawng te an si na in 1911 Milurelnak ah cun Chin miphun aa timi pa 11 lawng an si16. Cu ban tuk thiam thiam in hlan lio kan pi pu hna cu miphun dang he an i cawh tikah an umnak hmun ah mitlawm (minority) an si i mitam deuh a simi pawl nawl an cawn caah an miphun zong a tlau dih. Pa-kuh-ku, Thayet, Pi ( Prome ) le Hanthawadi district pawl khuasa mi Chin miphun tampi cu Kawl ah an i cang dih.17 Zei khawm asi ah Chinduin tiva nitlak lei kap hi cu Chin kan  pi pu an rak umnak ram, an rak pen mi, an uk mi ram a rak si ko. Pakan chan lei zoh than rih u si law kan hmuh hnga mi cu “Mai”….. ti mi min hi tam pi kan hmuh khawh lai.18 (Salai bel a tel lo). A tu Central Burma i minung pawl an thi khi check tuah hna u si law hnarcheu cu Chin positive a piah mi thi a si ko lai. Chin miphun cu Chinduin nitlak lei kap nelrawn ah hin kum zabu 7 in 14 tiang can sau

nawn an rak um. Chin pawl kawl ram an luh hnu in hnu a rak zul mi hna cu Thet an si. Irrawady tiva a chak lei ah tam pi an um leng ah Manipur tiang zong an um ve. Kawl an rak luh tik ah hmasa ah an umnak hmun cu kawl nih an chuh hna leng ah tlangpar (a tu Lai tlang ) i a rak um mi hna zong Chin miphun hna nel rawn in tlangpar an kai tik ah

an pomchuah fawn hawi hna.19 Thet cu Kawl nih an umnak an chuh hna leng ah sal ah an tuah fawn hna. A tu Rangoon khua pawng a si theu lai tiah an ruah mi Manih khua ah Thet miphun sal 850 an um ti mi lungca ah kan hmuh.20 Cu ban tuk cun Chin le kawl ruang ah Thet cu an i thenthek dih ve, Maniopur, Rakhine, Magwe peng, Sagaing peng le Kachin ram pawl an phan. Thet cu Athet, Kantu, Taw ti zong in an ti hna. Micheu nih Thin-twepyi an ti mi Tagaung khua hi Thet miphun khua a si a ti mi zong an um. Mifim tam deuh nih an pom lo. Tagaung khua an tlak lio ah hin Kawl ram nichuah lei le a lai ah Pio, nitlak lei ah Kanyan, Chaklei ah Thet le Irrawady, Sittaung, Thanlwin tiva nel

pawl ah Mon an um tiah Myanmah Suaisung cian ah an tial. Kanyan ti hi Chin zong a si kho ko. Ruah awk a um than mi cu Tagaung khua hi B.C. 6 kum zabu hrawng ah an tlak ti hi an tial than tik ah pom awk ah a si kho lo. Pio khua Srisetra a rawhnak kawng an tial mi pakhat ah “Thupanga Nagra Sandi” chan ah Ngasakaw ralkap pawl (Karen an ti duh mi a si tiah mithiam nih an ti) an rak luh caah ram chung minung vial te cu thinphan thlalau in an um i pakhat le pakhat zong an i rem lo. Pio, kanyan, Kawl tiah phu thum ah an i then, Pio le Kanyan an ni tu, Kanyan an sungh caah an tli. Pio zong phu thum ah an ni then than I an mah le an mah an ni tu than. ……phu khat cu Pantaung hmun ah an um i kum 6 a rauh hnu ah Kanyan nih an rak tuk than hna caah an khua cu a rawk. Mintung khua an tuah than nain Rakhine nih an tuk hna caah Mitung zong a rawk fawn.21 Thil pakhat a um mi cu hlan lio ah hin Karen pawl cu miphun dang a tei ding le a tu kho ding tiang in thazang an ngei bal lo caah a cung ta zong pawm khawh awk a har ngai. Zei khawm a si ah Pio miphun cu Nanchao pawl nih A.D. 832 kum ah an rak tuk hna i minung 3000 reng lo ral-sal ah an kal pi hna hnu in an lo tlau chin leng mang i kum zabu 16 hnu cun an lo tlau thai.22 Hi tiang hi Chin miphun Kawl ram kan rak luhnak le hmunhma kan lak nak si seh law, zei tin dah nitlak lei le tlangpar an kan i thialnak hi kan zoh than lai. Nelrawn i a um mi hna caah tlang cung ah thial ding hi cu ruah awk a har ngai mi thil a si ko. Hlan lio kan pu pa hna Tibet ram an um lio hrim hrim ah hin mikut tang um an duh lo caah le dai te in um an duh caah, phun dang in kan chim ah cun zalawnnak an rak duh caah an umnak hmun cu kal tak in kum 2000 hrawng an rak vai i hmunthar an rak kawl. Chinduin nitlak lei ah hin A.D 7 kum zabu ah an rak phanh hnu ah kum sau nawn cu dai te in khua an sa. Pio le Mon he ral an ni tu bal ti hi kan hmu lo. Kawl le Thet pawl an rak luh lio zong ah ral an ni tu lem lo. Luce nih cun Chin le Thet cu hmun hma an i cuh ruang ah aa ral mi an si tiah a tial nain hi an ni ral mi hi cu Chin pawl nel rawn an chuah tak lio hrawng i a cang mi tu a si lai. Thet cu Chin an rak luh lio ah Chin nih an thenthek dih hna tiah Luce nih a ti nain ruah awk a um mi cu Thet le Chin cu kawl ram kan rak luhnak hi lam dang veve an si. Thet hi kawl an luhnak kawl ram nichuah-chaklei lam in a lut ve mi an si leng ah kawl hlan deuh ah a lut mi an si fawn. Cu caah Kawl nih hmasa an thenthek mi hna tu a si lai i a hnu a voi hnihnak a thenthek tu cu Chin an si tiah ka ruah. Kawl cu Chin umnak hmun cu an hrial i an ram ah an ser lo ti mi kha hmasa kan chim cang. Pakhat thil a um mi tu cu Chin miphun zong hi Kawl siangpahrang uknak tang ah zei maw zat cu an um ve ko. Chin ram chung zong ah kawl zei maw zat cu khua an sa ve ko lai. Pagan uknak tang ah kawl he a um mi Chin cu an biaknak zong hi Buddhist si dawh an si. A ruang cu Buddha pathian sin ah thawhlawm ape mi cazin chung ah Chin min tam pi a tel ve ca’h asi.23 Cu caah Chin miphun hi Pagan chan zong ah Kawl nih hna hnawhnak pek lo in

khua a rak sa mi an si ko na in Pagan chan a rawh hnu hin zei miphun hmanh dai te in an um kho ti lo. Kawl le Kawl cio, khua khat le khuakhat an ni tu, Shan nih kawl ram a rak tuk, Tuluk Mongol nih Kawl ram an rak tuk leng mang. Mi vialte thinphan thlalau in um chan a rak phan. Pagan Dynasty cu 1287 ah rawk. Sagaing, Pinya le Inwa chan tiah city state pawl a dang dang in an um. Hi chan ah hin miphun pakhat le pakhat an i ral, a ho nawl ngeihnak dah a ngan deuh, a kau deuh tiah an i zuam lio a si. Kawl city state pawl lawng si lo in Shan sawbua pawl an lian ngan chan (1287-1364) a si.( hi chan lio kawl ram kawng cu mitam pi theih a si ko caah kan lanh tak lai). Shan nih kawl ram a

lai fang hrawng, Chinduin nitlaklei le a chak lei, a tu Khamti in Manipur tiang an phan i Ahom dynasty zong 1228 ah Assam ram ah na dirh khawh. Kalemyo khua zong khi 1370 kum ah an rak sak. Khua cu tlakrawh in an rak kulh dih.24 Kale myo hi Tuluk nih cun Chiali tiah an ti. Shan miphun an tuan bia hei zoh than ta u si. Shan hi A.D. a thawk ka hrawng ah a tu Yunan ah hin khua a sa mi an si. Tuluk nih Nanchao an ti hna i an khualipi cu Tali a si. Kum zabu 7 hrawng ah cun an tha a rak thawng ngai i an pawngkam miphun dang hna zong an rak tei hna. A.D. 832 ah Pio khualipi cu an tuk i an hrawh ti zong kan tial cang. Sihmanhselaw kum zabu 9 a dongh lei ah cun Nanchao pawl cu an thazang a der cuahmah cang. Kum zabu 13 a rak phak tik ah Asia lawng si lo in Europe tiang hmanh a tei kho tu Mongol pawl nih Nanchao khualipi Tali cu 1253 kum ah an tuk i an lak. Cu tik ah Nanchao kan ti mi hna Shan pawl cu an luatnak hmun kip poh an an zam hna i Kawl ram, Thai, Assam le Laos ram hna an rak phan. Abik in Kawl ram ah cun Chin le Thet umnak hmun ah Shan pawl cu an rak lut. Athinche, Raja Thinkyan le Thiha Thura ti mi Shan unau pa 3 hna hi Kyaukse ah hi an lian ngan. Ahniang bik pa Thihathu cu a hnu ah Mongol zong a doh hna leng ah a donghnak ah siangpahrang ah a cang. Hi chan lio ah hin ram kawng a buai bai tak tak lio chan a si. Hi tin ram a buai ruang le dai tein an um khawh lo caah pakhat, Tibet ram an um lio te in miphun dang kut tang um a duh lo mi an si, zalawnnak a duh mi an si ruang ah an hmunhma, an khuasaknak kaltak in thlanglei kawlrawn ah a raa mi Chin pu pa hna cu a tu zong Shan kut tang ah si seh, Kawl siangpahrang a si mi hna Sagaing, Pinya, Inwa (Ava) hna kut tang ah si seh um an duh lo caah an umnak kal tak in nitlak lei tlang

tluan cung lei ah a i thial. Chin miphun umnak hmun Chinduin nitlak lei in tlangtluan cung ah ni thial tik ah hin an kalnak lam cu a dang cio ko. A tu mizo, zomi a ti

mi hna pawl hi cu Kabaw hmunrawn ah hin a tam deuh khua an rak sa I hi hmun hin tlangthluan lei an ni thial. Lai, Khumi le Cho pawl hi Kale valley le Kankaw, Thilin, Minpya hrawng ah khua a rak sa mi kan si. Asho tam pi cu kawl ram an rak luh ka tein lanhlak an kal i a tu Irrawady nitlak lei ah khua a s mi an si i a tu tiang cu ka hmun hna ah cun an um. Hi hmun hna hin tlangthluan ah an kai kum hi fiang te cun a chim kho lai lo na in Kawl le Shan pawl thawn an ni cuh lio can, Shan nih Kalemyo te pawl a tuah can hrawng hi a si lai tiah ruahnak cu a um. Tribes pawl tlangthluan lei an kainak cu a tawi deuh tete in tial ka zuam lai. Hmasa bik ah Zo a ti mi hna cu pawl an kalnak lam hi zoh hnik u si. Zo pu pa phung a theihngal deuh mi nih cun Kalemyo khua pawng Leisangmual tlangtluan khi an zulh i, Kanedy cung an phan. Cu hmun cun an zoh tik ah a that bik nak hmun Cin Nuai ah an phan hmasa bik tiah an ti. Zo historian Cing Khan Suan nih cun rawn a um mi hna caah tlang lam zulhnak cun ti lam zulh cu a ni thim deuh ding a si. Cu caah Manipur tiva hi an hrawn cuahmah hnu ah Saizang khuapawng Ngatai va ti mi an phan. Ngatai va in an cho hnu ah a tu Tiddim a pawng kam ah khin khua an sa. An kalnak lam zong a dang cio khua zong hmunkip le kakip ah an tlak cio. A dang an zawl mi lam hna cu Manipur he a fawnh mi Tuingu va, Phawngku va an rak hrawn i vateng Tuimi le Tuipa va lei zong in an phan ve. Micheu cu Tamu khuapawng a laung mi Menang va khi an zawl cuahmah hnu ah India tiang an phan tiah a ti. Pu Song Thu, Song Za, Song Kip le Za Hong hna hi hmasabik a phan mi an si tiah an ti nain a hman lo. Zei ca’h tiah biaknak lei raithawinak tuah tik ah hringtu pu pa min kha chim, rel hmasa a si, hi hna an min hi a ho phun hmanh nih raithawi an tuah tik ah an chim

lo leng ah an phun zong ah kan hmu lo. Cheu khat hna nih cun hi hna min hi an phun ah an peh chih chawm hna.25 Chin ram lei an rat tik ah hruaitu upa tiah ruah khawh mi hna cu Pu Khaw Lon, Pu Mate, Pu Suan Tah le Pu Suan Hil hna hi an si. Hi hna hin an te fa an chan kan tuak tik ah Chan 22 an si. Cu caah Chin ram an rak phak kum hi 1350 hrawng si dawh a lo. Zo phun nih an tlak hmasa bik mi khua cu Sui Mual khua a si.26 Mi cheu nih cun Khul a si an ti. Khul ti mi hi khua min maw, a si lo ah hmunhma min dah a si ti hi a ho hmanh kan fiang lo. Cin Nuai zong hi hlan pu pa hla pawl ah a tel ve nnain cu ka hmun ah kan um ti nak lei a si lo. Sui Mual cu pu pa hla hrim hrim ah kan rak um hmasatnak hmun a si tiah kan hmuh.27 A dang khua pawl cu Cinntui le Khunghnong khau pawl an si. !700 kum hnu hin nitlak lei ah an ni thial chin i, Manipur, Assam le Mizo ram te pawl ah an um ve. Kawl ram le India ram ah hin Zo phun hi 1974 milurelnak ah minung 22,350 an um. Manipur state ah khua 94 an um i, milu 10,395 le Chin State le

Kale, Kabaw valley ah khua 61 le milu 11,955 an um.28 Lai phun hi 1978 milurel (ruahdomh) nak ah minung 128,396 an um. Hakha, Thantlang, Falam peng ah tam bik an um. Kawl rawn ah a um mi Lai hna hi a tlawm bik 20,000 hrawng an si ve lai. Hmasabik an tlak mi khua cu Simpi29 a si. Simpi an tlak lio i hruaitu tu Khualsim a si. Hi Khualsim hi a tu Khualsim pawl an thawhkehnak an pu a si i, Simpi hi a fapa a min a si. Micheu cu Simpi ah tan lo in chak lei ah an rak lan. Hi a raklan mi hna hi mitam deuh an si. Kalemyo lei in nitlak-chaklei ah an kal chin hnu ah Sunthla, Ruakhua, Zotlang an

phan i nichuah-chakleia kal mi nih Tivang, Locom khua pawl an tlak. Hi khua pawl hi 1500 hrawng ah an tlak mi a si lai tiah ruah a si. Cu caah Cary le Tuck nih Khualsim cu nelrawn in tlangthluan cung an kai lio ah lam lak ah a tang mi an si30 tiah an tialnak hiu a si. Sunthla lei khua a sa mi ah cun Hlawn Ceu le Thuan Khai hna hi hruaitu an si. Thuan Khai fa le ah Hau Hulh le Za Hau an si. Za Hau bawi Kip Kual hi a nupi Duh Thlai he Khuang an rak cawi ti a si.31 Kip Kual chan hi tuak tik ah 16 75 hrawng si dawh a lo. Cu caah khuangcawi a tuah mi lak ah hmasa bik pawl a si kho men. (Senthang peng Phaizawng bawi Mang Sawi hi khuang cawi a thawk tu a si tiah mi tampi nih ruah a si. Mang Sawi chan le Kip Kual chan hi a thlau tuk lo ah ruah an si). Sunthla hrawng zong ah tan lo in ahmailei ah a lan i Zotlang le Khuarua a tla mi hna hruaitu cu Sawi Tlung, Fan Ai le Zabiak le an si. Zotlang ah khua an tlak hi 1530 hrawng a si lai tiah kan ruah. Hi khua upa hna cu Za Thang, Ngun Tual, Vai Ngam, Hrang Lung, Duh Khuah, Cin Zah, Bawi Tlung pawl an si. Fan Ai pawl hi Chin ram ah cun an um set ti lo na in Mizo ram ah cun tam pi an um. Mirang an kai lio ah Fan Ai cu inn 700 leng kai khua 8 an um tiah Shakespear nih a tial. Asho phun pawl cu hmasa kan chim cia bang in rawn lawng ah a um mi an si. An zapi tein lek 4 hrawng an si tiah Mindat Bu Ning nih a tial.32 Cho phun hi cu Mindat, Kanpalet, Matupi leng a cheu, Paletwa peng a cheu ah an um. Yindu ti zong in an auh hna. 1973 kum ah milu 40000 leng an um. An tuanbia an chimnak ah a tu Asho pawl an umnak ah an rak um ve. Cu hnu ah Pohpa tlang hrawng ah khin an rak um i, cu hnu cun a tu an umnak tlangthluan hi an rak phan. Paletwa peng, Arakan le Bangladesh lei ah a um mi Khumi phun hna cu Miu, Maria, Khami, ti zong in an ti hna, 1869 ah Chittagong tlang ah khin milu 2000 leng an um nain 1901 ah cun 1000 fai lawng an tang cang.33 Paletwa peng ah cun 1973 ah Khumi milu 55000 leng kai an um. (Rakhine ram ah khua a sa mi milu hi a tuaktan awk ka harh ngai caah ka chim kho lo). Mizo phun hi cu Kabaw valley in in hmasa bik an tlak mi khua cu Sei Pui a si. Lai phun an rak umnak hmun tam pi ah hin Mizo cu an rak um hmasa. 1770 hnu in a tu Mizo ram ah hi a kal mi an si. A tu ka tial mi pawl hi a tawi deuhnak in ka tial mi a si i, hmailei can ah tlamtling deuh in tial khawh kan zuam than te lai. Chin miphun kawl ram kan phak hlan le kan rak luhnak kawng tu hi tam deuh in tial ka zuam i Chin ram lei kan kainak lei hi cu tampi ka lanh tak. Ka tial mi hi a hman bik tiah ka ruah mi a si caah a cheu zawn ah cun mifim, mithiam pawl an ruahnak he a kalh mi zong a um. History cu cawn chin lengmang ah a thuk chin lengmang mi a si caah tlamtlimg in theih ti hi a har ngai ko. Kan theih lonak le tlam a tlin lonak ah rak ka chap piak chih ko u. (Cherhchanh mi cauk pawl hi a dang tein ka tial ti lo caah foot note ka pek mi tu ah rak ka zoh piak te ko u tiah kan nawl hna).

Lawmhnak tampi ka ngei.

 WEL COME TO CHIN DAWTMI ONLINE NEWS

Video Widget

• Chin TV News Nov. 4th Week (Indy Tho Puai & Chin Idol Special Edition)
• Ka ngai ee kan sem nak Lairam
• Chin Land

• POPULAR
• LATEST
• COMMENTS

• 
  Chin Idol 20121 COMMENT
• 
  About the CF0 COMMENT
• 
  Cinthlak le Zuat Khalh0 COMMENT
• 
  Khuasak Sersiamnak0 COMMENT
• 
  Technology le Science0 COMMENT
  
                                        CHIN LAND    CNF/CNA

 

   

CNF/CNA

The Chin National Front & Army

The Chin National Front was formed on the 20th of March 1988 and dedicated to securing the self-determination of the Chin people and to establish federal Union of Burma based on democracy and freedom. The Chin National Front firmly believes that the military dictatorship that enslaves the Chin people must be uprooted by the strength of solidarity of the Chin people. When freedom, justice, and equality can prevail and a democratic country is established, based on power from the people and guaranteeing national self-determination, then can a peaceful, prosperous and developed country come into being.

It is the conviction of the Chin National Front that freedom and sovereignty are national rights of the Chin and the people of Chinland, that solidarity of the Chin and the people of Chinland is the strength of the Chin National Front, and that we are waging a just war since we are struggling to defend our national identity from annihilation and to get a genuine lasting peace.

- The Chin National Front is not based on a class of people, a religious belief, a region or an ideology but is working for implementation of the ideal of the Chin people. The Chin National Front welcomes and invites any nation, state, organization, and individuals to join in the effort to restore democracy, freedom and federalism in the Union of Burma.

- The Chin National Front is a member of the National Democratic Front (NDF) that comprising of non-Burman nationalities, was formed in 1976 with the aims to establish a federal union that suites the ideals of the nationalities and practices a democratic system based on equality and self-determination. The Chin National Front is one of the members and is actively involving in the implementation of the NDF’s aims and objectives.

- The Chin National Front is a member of the Democratic Alliance of Burma which aims to restore democracy, freedom, and establish federal union. the Democratic Alliance of Burma was formed on November 14, 1988 by 18 democratic forces.

- The Chin National Front is a member of the National Council of the Union of Burma (NCUB). The NCUB is, an alliance of the National Democratic Front, Democratic Alliance of Burma, National Coalition Government of the Union of Burma, and National League for Democracy (Liberated Area), was formed in 1992 with the aims to restore democracy, freedom, and establish genuine federal union. NUCB is a member of Council of Asian Liberals and Democrat.

The Chin National Front is a member of the Un-represented Nations and Peoples Organization (UNPO), which is a democratic, international membership organization. Its members are indigenous peoples, occupied nations, minorities and independent states or territories who have joined together to protect their human and cultural rights, preserve their environments, and to find non-violent solutions to conflicts which affect them. UNPO provides a legitimate and established international forum for member aspirations and assists its members in effective participation at an international level.

The Chin National Front became a signatory of the Geneva Call by signing Deed of Commitment on July 31, 2006. Geneva Call is an international humanitarian organization dedicated to engaging armed none-state actors in mine-ban action. It provides a mechanism, complementary to the Convention on the prohibition of the use, stockpiling, production and transfer of anti-personnel mines and on their destruction (the Ottawa Convention), which can only be signed by State actors.

The Chin National Army is a military wing of the Chin National Front. The Chin National Army strictly apply modified “Geneva Military Code of Conduct” and other international military norms and codes. The Chin National Army provides security for the Chin National Front to implement restoration of democracy, Chin self-determination, and establishment of federal union of Burma to end ethnopolitical conflict and constitutional crisis in the Union of Burma.

•  

• Archives

• CNF Public Explanation on 2nd Union Level Peace Talk in Kanpetlet, Chin State

• Related Links

  • BNI News
  • Chinworld
  • KNU
  • NDF
  • NMSP
  • UNPO

• Alliances

  • The N.C.U.B
  • The N.D.F
  • UNFC

• Missions

  • The U.N.P.O
  • The U.N
  • The Geneva Call

• Meta

  • Log in

Sidebar Slideshow

TUAN BIA